H αλληγορία (=μύθος με συμβολικό περιεχόμενο) που αφηγείται ο Σωκράτης στην Πολιτεία για να κάνει κατανοητή τη θεωρία των Ιδεών. Οι Ιδέες είναι τα τέλεια πρότυπα που βρίσκονται στον ουρανό, στην κορυφή των οποίων βρίσκεται η Ιδέα του Αγαθού. Τις Ιδέες μπορούν να γνωρίσουν μόνο οι φιλόσοφοι. Γι αυτό, μόνο αν αυτοί που κυβερνούν είναι φιλόσοφοι και πολιτικοί ταυτόχρονα, θα μπορέσουν να κάνουν την κοινωνία καλύτερη.

Στην Πολιτεία ο Σωκράτης ρωτά τι είναι δικαιοσύνη και την ορίζει σε δύο επίπεδα: α) όσον αφορά τον άνθρωπο η δικαιοσύνη δηλώνει την αρμονία ανάμεσα στα τρία μέρη της ψυχής (λογικό, συναισθήματα, επιθυμίες) β) όσον αφορά την πόλη δικαιοσύνη είναι η αρμονία ανάμεσα στις τρεις κοινωνικές ομάδες: φιλόσοφοι-βασιλείς (κυβερνήτες), πολεμιστές, παραγωγοί (τεχνίτες).

Ο Σωκράτης παρουσιάζει το Αγαθό με τρεις εικόνες.

Στην πρώτη εικόνα παρομοιάζει το Αγαθό με τον ήλιο: όπως ο ήλιος είναι η αιτία χάρη στην οποία υπάρχουν οι άνθρωποι και τα ζώα, έτσι και το Αγαθό είναι η αιτία που υπάρχουν οι Ιδέες.

Η δεύτερη εικόνα είναι μια κατακόρυφη ευθεία γραμμή χωρισμένη σε τέσσερα μέρη από κάτω προς τα πάνω: τα κατώτερα αισθητά όντα (σκιές), τα ανώτερα αισθητά όντα (σώματα), τα κατώτερα νοητά όντα (μαθηματικά), τα ανώτερα νοητά όντα (Ιδέες). Η τρίτη εικόνα του Σωκράτη για να εξηγήσει τη θεωρία των Ιδεών και την Ιδέα του Αγαθού, είναι ο μύθος του σπηλαίου.

Σε μια σπηλιά ζούνε αλυσοδεμένοι από τότε που γεννήθηκαν οι δεσμώτες, με το πρόσωπο να βλέπει σε σκοτεινό τοίχο της σπηλιάς. Πίσω τους βρίσκεται υπερυψωμένο ένα τοιχίο και πιο πέρα μια αναμμένη φωτιά. Από το μονοπάτι μπροστά από τη φωτιά περνούν κάποιοι που μεταφέρουν πράγματα. Το μόνο που βλέπουν οι δεσμώτες είναι οι σκιές αυτών που περνούν λόγω της αντανάκλασης της φωτιάς πάνω στον τοίχο που είναι στραμμένα τα πρόσωπά τους. Και το μόνο που ακούν είναι ήχοι που νομίζουν ότι βγαίνουν από τις σκιές.

Εάν ένας δεσμώτης απελευθερωνόταν κι ακολουθούσε το φως προς την έξοδο της σπηλιάς, στην αρχή θα πονούσαν τα μάτια του και θα θαμπωνόταν από το φως του ήλιου. Γι αυτό, στον έξω κόσμο πρέπει να συνηθίσει σταδιακά: α) τις σκιές, β) τα είδωλα των πραγμάτων που καθρεφτίζονται στα νερά της λίμνης, γ) τα αντικείμενα του κόσμου τριγύρω, δ) τα αστέρια που λάμπουν τη νύχτα, ε) τον ήλιο. Στο τέλος, ο πρώην δεσμώτης αφού έχει εξασκήσει τα μάτια του, θα βλέπει τα πάντα! Όμως, εάν προσπαθήσει να επιστρέψει στη σπηλιά, τα μάτια του θα πονάνε πάλι από το σκοτάδι, και οι άλλοι δεσμώτες θα τον κοροϊδεύουν που δεν βλέπει και τους λέει πράγματα για τον έξω κόσμο που δεν καταλαβαίνουν. Μάλιστα, αν προσπαθήσει να σπάσει τις αλυσίδες τους για να τους απελευθερώσει, αυτοί θα αντιδράσουν και θα τον σκοτώσουν.

Τα τέσσερα στάδια της αλληγορίας:

α) οι αλυσοδεμένοι δεσμώτες συμβολίζουν τους ανθρώπους που δεν γνωρίζουν την πραγματικότητα και την αλήθεια

β) η απελευθέρωση ενός δεσμώτη και η πορεία του προς την έξοδο του σπηλαίου συμβολίζει την απελευθέρωση από το ψέμα και την πορεία προς την αλήθεια, το φως

γ) η έξοδος από το σπήλαιο συμβολίζει την έξοδο από το ψέμα, τις ψευδαισθήσεις ∙ το φως του ηλίου συμβολίζει το φως της γνώσης

δ) η υποχρεωτική επιστροφή στο σπήλαιο του «φωτισμένου» συμβολίζει την επαφή του φιλόσοφου με τους απλούς ανθρώπους και τη μετάδοση της γνώσης του.

Ο ήλιος ως σύμβολο αναπαριστά την Ιδέα του Αγαθού. Ο πόνος στα μάτια του δεσμώτη στην έξοδο δείχνει πόσο δύσκολο είναι να μάθεις την αλήθεια ∙ ο πόνος στα μάτια στην είσοδο δείχνει πόσο δύσκολο είναι να μεταδώσεις την αλήθεια σε άλλους ανθρώπους. Σκοπός του Σωκράτη είναι να δείξει την αντίθεση μεταξύ παιδείας και απαιδευσίας. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση μας την ικανότητα για μάθηση, δηλαδή η ψυχή μας να κοιτάζει προς τα πάνω, τις Ιδέες. Μόνο όσοι έχουν γνώσεις, οι μορφωμένοι, οι ειδικοί, πρέπει να κυβερνούν. Ακόμα κι αν δεν θέλουν, πρέπει να πιεσθούν να ασχοληθούν με την πολιτική.

Ο μύθος του σπηλαίου εκτός από φιλοσοφικό είναι και ένα λογοτεχνικό αριστούργημα. Η επιρροή του στα γράμματα και τις τέχνες είναι μεγάλη μέχρι σήμερα. Τότε μιλούσαν για τη ψευδαίσθηση που προκαλούν οι αισθήσεις, σήμερα μιλάμε για την «εικονική πραγματικότητα» (virtual reality) της τεχνολογίας. Πρόσφατα, στον κινηματογράφο η ταινία «The Matrix» (1999) παρουσιάζει μια κατάσταση που θυμίζει το πλατωνικό σπήλαιο.