Κατηγορία: Αρχαιολογικοί χώροι
Ο Πλάτων στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη
Ο Πλάτων απεικονίζεται στη βυζαντινή και περισσότερο στη μεταβυζαντινή τέχνη σε τοιχογραφίες έξω από τον κυρίως ναό ως Έλληνας σοφός, με εικονογραφικά στοιχεία που ποικίλλουν, και εντάσσεται στον κύκλο των αρχαίων Ελλήνων σοφών που μίλησαν για τον Λόγο (του Θεού).
Η απεικόνιση του Πλάτωνα στη χριστιανική τέχνη της Ανατολής εντάσσεται στο εικονογραφικό θέμα των παραστάσεων αρχαίων φιλοσόφων ή σοφών που είναι γνωστό από την ύστερη αρχαιότητα και επιβιώνει ως τα μεταβυζαντινά χρόνια. Οι πρώτες απεικονίσεις του Πλάτωνα πρέπει ίσως να αποδοθούν στους γνωστικούς Καρποκρατιανούς (2ος αι.) που τιμούσαν την εικόνα του Χριστού αλλά και φιλοσόφων όπως του Πλάτωνα, ενώ μεταγενέστερες σε ναούς μαρτυρούνται από τον 12ο αι. και πυκνώνουν από τον 16ο έως τον 18ο αι. Οι παραστάσεις βρίσκονται στους νάρθηκες ή στους εξωτερικούς τοίχους των ναών ή στις τράπεζες των μονών σε πολλές περιοχές: Άγιον Όρος, Ήπειρος, Δυτική Μακεδονία, Πελοπόννησος, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ρωσία, Κρήτη.
Ο Πλάτων απεικονίζεται δίπλα σε άλλους αρχαίους σοφούς (Αριστοτέλη, Πυθαγόρα, Σόλων, Πλούταρχο, Σιβύλλα κ.ά.) συνήθως εντός της ευρύτερης παράστασης ενός πολύκλαδου δέντρου που τα κλαδιά του καταλήγουν σε προφήτες και πιο κάτω σε αρχαίους Έλληνες• όλοι κρατούν ειλητά (αναδιπλωνόμενα ρολά) με προφητείες για την έλευση του Ιησού. Ο εικονογραφικός τύπος του Πλάτωνα δεν είναι σταθερός. Επιγράφεται «Πλάτων», «σοφός Πλάτων» ή «Έλλην Πλάτων». Απεικονίζεται όρθιος, συνήθως ως γέρος με λευκή γενειάδα, με ενδυμασία εποχής με θρησκευτικά και κοσμικά στοιχεία (άμφια, πορφύρες, χιτώνιο, στολή ηγεμόνα ή αξιωματούχου), συνήθως με κάλυμμα κεφαλής ή στέμμα. Μερικές φορές αναπαρίσταται και ως νέος χωρίς γένια. Στα χέρια του κρατά ανοιχτό μεγάλο αναδιπλωμένο ρολό, όπου είναι ευανάγνωστα γραμμένη κάποια επινοημένη ρήση του που τον σχετίζει με προφητείες ή την αιώνια φύση του Θεού. Στη Μ. Φιλανθρωπηνών (1560) η γενική επιγραφή εξηγεί: «Επτά φιλόσοφοι σε κάποια οικία των Αθηνών συνεδρίασαν και ξεκίνησαν να μιλούν με λόγο σοφότατο και απόρρητο περί της παρουσίας του Χριστού του Θεού μας»• ανάμεσά τους ο Πλάτων.
Η θεολογική αιτιολόγηση της παρουσίας τους είναι σαφής και συνειδητή, ανεξάρτητα από το αν είναι ιστορικο-φιλοσοφικά ακριβής. Έτσι συσχετίζονται οι εβραίοι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης με τους έλληνες στοχαστές, σαν όλοι τους να προσδοκούν την έλευση του Μεσσία. Ο Πλάτων απεικονίζεται σταθερά σχεδόν σε όλες τις παραστάσεις, κάτι που δείχνει τη μεγάλη σημασία του, όχι όμως μεγαλύτερη από του Αριστοτέλη που δεν απουσιάζει ποτέ. Η συχνή εμφάνιση του Πλάτωνα και άλλων αρχαίων σοφών στους μεταβυζαντινούς ναούς συνδέθηκε με την αναγέννηση της (χριστιανικής) παιδείας και τον συσχετισμό της με την αρχαία ελληνική, με το γενικότερο ενδιαφέρον των Ελλήνων για το αρχαίο παρελθόν τους, καθώς και με την προσπάθεια για συγκερασμό μορφών και συμβόλων του χριστιανικού κόσμου με νέες ή επανερχόμενες ηθικές και κοινωνικές αξίες. Πάντως οι σχετικές παραστάσεις εκλείπουν από το τέλος του 18ου αι., περίοδος που συμπίπτει με τις αντιδράσεις του Πατριαρχείου για τη στροφή στη φιλοσοφία.