Ο Σωκράτης είναι ο πρώτος αληθινός φιλόσοφος. Η επιρροή του ήταν καθοριστική στον Πλάτωνα ο οποίος τον έκανε πρωταγωνιστή σε όλα σχεδόν τα έργα του. Δεν είμαστε, ωστόσο, σίγουροι ότι ο Σωκράτης όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα είναι ο πραγματικός Σωκράτης.

Γεννήθηκε και έζησε στην Αθήνα (470-399 π.Χ.) και προερχόταν από φτωχή οικογένεια. Δεν άσκησε κανένα επάγγελμα. Φίλοι του ήταν Αθηναίοι αριστοκράτες, ο Αλκιβιάδης, ο Χαρμίδης, ο Κριτίας, και νεαροί φιλόσοφοι, ο Αντισθένης, ο Αρίστιππος, ο Ευκλείδης και ο Πλάτων. Εμπιστευόταν το περίφημο «δαιμόνιο» του, μια εσωτερική φωνή που του έλεγε τι να κάνει. Δεν αναμίχθηκε στην πολιτική αλλά υπηρέτησε κανονικά τα στρατιωτικά του καθήκοντα.

Μετά την πτώση των Τριάκοντα τυράννων και την επαναφορά της δημοκρατίας, κατηγορήθηκε: α) ότι πιστεύει σε νέους θεούς που δεν είναι οι επίσημοι θεοί της πόλης, β) ότι με τη διδασκαλία του διαφθείρει τη νεολαία. Καταδικάστηκε σε θάνατο μετά από μια θυελλώδη δίκη.

Στη φιλοσοφία ήταν μάλλον αυτοδίδακτος. Δεν έγραψε τίποτα, ούτε παραδεχόταν ότι δίδαξε κανέναν. Με τον Σωκράτη η φιλοσοφία στρέφεται στη μελέτη του ανθρώπου και των προβλημάτων του. Το ίδιο έκαναν οι Σοφιστές που υπήρξαν μεν οι αντίπαλοί του, αλλά και οι πιο δημιουργικοί συνομιλητές του (ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες παρουσιάζει τον Σωκράτη ως Σοφιστή): η φιλοσοφία είναι μέσο για να βοηθήσουν τους ανθρώπους γύρω τους. Ο φιλόσοφος δεν είναι ο απομονωμένος σοφός αλλά βρίσκεται μέσα στην κοινωνία, συνομιλεί με όλους με τη νέα φιλοσοφική μέθοδο: διάλογος, διατύπωση αντίθετων απόψεων για κάθε ζήτημα, ορισμοί εννοιών, κριτική απόρριψη κάθε δόγματος. Η φιλοσοφία είναι τρόπος ζωής, τέχνη του βίου.

Το κέντρο της φιλοσοφικής έρευνας είναι ο άνθρωπος γι αυτό ο Σωκράτης ενδιαφέρθηκε για ηθικά και πολιτικά ζητήματα. Όλες οι πληροφορίες μας προέρχονται από τους πρώτους πλατωνικούς διαλόγους και δεν γνωρίζουμε αν πρόκειται για τον πραγματικό Σωκράτη. Αυτό αποτελεί το λεγόμενο «σωκρατικό πρόβλημα».

Οι πρώτοι διάλογοι του Πλάτωνα προσπαθούν να ορίσουν μια ηθική έννοια, τι είναι δικαιοσύνη, αρετή, κ.ο.κ. Ο Σωκράτης κατευθύνει και ελέγχει τη συζήτηση η οποία στο τέλος φτάνει σε αδιέξοδο. Όταν ορίσεις μια ηθική έννοια, δηλαδή μάθεις τι είναι, τότε θα την αποκτήσεις: η αρετή είναι γνώση.

Η συζήτηση στους πλατωνικούς διαλόγους είναι ζωηρή και οργανωμένη, με σύντομες απαντήσεις. Ο Σωκράτης είχε τη δική του μέθοδο, τη διαλεκτική που βασίζεται στην ανταλλαγή σύντομων λόγων, ορισμών και επιχειρημάτων. Ο ίδιος έλεγε ότι δεν γνώριζε τίποτε και συνεχώς αναρωτιόταν και ερευνούσε. Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η αυτογνωσία, το γνῶθι σαὐτόν, να μάθεις καλά τον εαυτό σου.

Μια ζωή χωρίς ερωτήματα, δεν αξίζει να τη ζεις – Πλάτων, Απολογία Σωκράτους

Στο δικαστήριο δήλωσε ότι είναι κακό και ντροπή ν’ αδικείς. Στη φυλακή οι φίλοι του προετοίμαζαν τη δραπέτευσή του, αλλά αυτός αρνήθηκε γιατί θα ανταπέδιδε την αδικία που του έκανε η πόλη. Όποιος αδικεί, βλάπτει τη ψυχή του αλλά δεν το ξέρει. Αυτή είναι η ηθική του Σωκράτη, να παραμένεις ηθικός ακόμα κι όταν οι άλλοι σε αδικούν.

Ο Σωκράτης απέκτησε μεγάλη φήμη ανά τους αιώνες όχι μόνο για τον τρόπο που φιλοσοφούσε αλλά και λόγω του άδικου θανάτου του. Πέθανε πίνοντας το κώνειο υπακούοντας στην καταδικαστική απόφαση των πολιτών-δικαστών και μην ανταποδίδοντας την αδικία που του έκαναν. Η φιλοσοφία είναι προετοιμασία για την πιο κρίσιμη στιγμή του ανθρώπου, τον θάνατο. Ο αληθινός φιλόσοφος δεν φοβάται τον θάνατο.