Το θέμα του διαλόγου αφορά στη φύση και στον κόσμο. Είναι ένα από τα τελευταία έργα που έγραψε ο Πλάτων.

Πρόκειται για μια συζήτηση που έγινε στην Αθήνα ανάμεσα στον Σωκράτη, τον Κριτία (αρχηγός των Τριάκοντα Τυράννων), τον Ερμοκράτη (Σικελός στρατηγός που συνέτριψε τους Αθηναίους στη Σικελική εκστρατεία) και ένα φανταστικό πρόσωπο, τον Τίμαιο (από την Κάτω Ιταλία). Η συζήτηση πιθανόν έγινε μεταξύ 525-520 π.Χ, πριν από την πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία. Στο μεγαλύτερο μέρος του διαλόγου ο Τίμαιος διηγείται τη δημιουργία του κόσμου και των ανθρώπων. Το θέμα της συζήτησης δεν ολοκληρώνεται και συνεχίζεται στον διάλογο Κριτίας με την αφήγηση του περίφημου μύθου της Ατλαντίδας. Πρόκειται για μια τριλογία έργων, Τίμαιος, Κριτίας και ο Ερμοκράτης που δεν πρόλαβε να γραφτεί.

Ο Τίμαιος είναι από τα τελευταία έργα που έγραψε ο Πλάτων, εάν λάβουμε υπόψη τη θεματολογία και το γλωσσικό ύφος του. Έχει κοινά φιλοσοφικά σημεία με τον Φίληβο και τους Νόμους.

Ο Τίμαιος είναι ένας μονόλογος του ομώνυμου προσώπου που α) αποδέχεται ότι οι Ιδέες και τα αισθητά όντα είναι διαφορετικά και χωριστά, β) ο κόσμος είναι σαν ένα έργο τέχνης που δημιουργήθηκε από έναν δημιουργό, γ) η διήγηση της δημιουργίας του κόσμου δεν μπορεί να είναι απολύτως αληθινή αλλά τουλάχιστον προσεγγίζει την αλήθεια.

Πρωταγωνιστής της μυθικής διήγησης είναι ένας καλός Θεός-Δημιουργός που πλάθει το κινούμενο υλικό του σύμπαντος σύμφωνα με ένα ιδανικό πρότυπο. Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο με φροντίδα, γι αυτό όλα είναι σε τάξη και αρμονία: το σώμα και η ψυχή του κόσμου, τα άστρα και οι πλανήτες σε κυκλική τροχιά, το σύμπαν σε κίνηση. Ο Θεός δημιούργησε, επίσης, το αθάνατο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, το λογικό. Στη συνέχεια, αποσύρθηκε αφήνοντας τους κατώτερους θεούς να συνεχίσουν τη δημιουργία του ανθρώπινου γένους και των άλλων έμβιων όντων. Σύμφωνα με τον μύθο, απέναντι στον Δημιουργό εμφανίζεται η Ανάγκη, μια κοσμική δύναμη που εκπροσωπεί τις μηχανικές αλληλεπιδράσεις στο σύμπαν, η οποία άλλοτε συνεργάζεται και άλλοτε αντιστέκεται στον Δημιουργό. Ο πλατωνικός φυσικός κόσμος είναι «τελεολογικός» (<τέλος=σκοπός): όλα υποτάσσονται στο λογικό σχέδιο του Θεού.

Ο Τίμαιος θεωρείται η απάντηση του Πλάτωνα στους Προσωκρατικούς και ιδίως στον Δημόκριτο που δεν δεχόταν ότι η φύση έχει κάποιο σκοπό. Αντιτίθεται, επίσης, στον σχετικισμό των Σοφιστών που θα προτιμούσαν ένα σύμπαν χωρίς τάξη και σχέδιο.

Ο Τίμαιος ενσωματώνει τα αποτελέσματα της επιστήμης του καιρού του: όλα τα φυσικά φαινόμενα έχουν λογική εξήγηση και με τα μαθηματικά μπορούμε να κατανοήσουμε το σύμπαν. Παρουσιάζει, επίσης, πιο αναλυτικά την πλατωνική θεωρία των Ιδεών. Οι Ιδέες είναι χωριστές από τα αισθητά τα οποία κινούνται και μεταβάλλονται ανεξάρτητα από αυτές.

Πολλές είναι οι ερμηνείες που δόθηκαν στον Τίμαιο ήδη από τους μαθητές του Πλάτωνα στην Ακαδημία. Ο Αριστοτέλης διαβάζει τον Τίμαιο κυριολεκτικά, ενώ ο Ξενοκράτης μεταφορικά. Πάντως, μέχρι σήμερα συμφωνούμε ότι ο Πλάτων ακολούθησε την αρχαιοελληνική πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι αγέννητος και αιώνιος.

Είναι το μόνο φιλοσοφικό κείμενο της αρχαιότητας με θέμα τη δημιουργία του κόσμου. Επηρέασε την ανθρώπινη σκέψη περισσότερο από κάθε άλλο φιλοσοφικό έργο μέχρι τον 17ο αιώνα. Με την εξέλιξη, όμως, της επιστήμης η εγκυρότητά του εξασθένησε.