Γραμματικός, φιλόσοφος και θεολόγος που έζησε στην Αλεξάνδρεια (5ος-6ος αιώνας μ.Χ.). Εκπρόσωπος της νεοπλατωνικής σχολής της Αλεξάνδρειας.

Ο Ιωάννης (περίπου το 485/490 – 570/575) μεγάλωσε σε χριστιανική οικογένεια και έζησε στην Αλεξάνδρεια. Ονομάστηκε «γραμματικός» γιατί ασχολήθηκε με τη γραμματική, και «φιλόπονος» γιατί αγαπούσε τον πνευματικό κόπο.

Φοίτησε στη νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας, περίπου το 510, μόλις είχε φύγει ο Σιμπλίκιος. Δάσκαλός του ήταν ο διευθυντής της σχολής, ο Αμμώνιος Ερμείου. Ο Ιωάννης ασχολήθηκε με πάρα πολλά θέματα: γραμματική, φιλοσοφία, μαθηματικά, αστρονομία, θεολογία.

Σήμερα από τα έργα του έχουν σωθεί δύο πραγματείες για τη γραμματική, μία μελέτη αστρονομίας και ένα υπόμνημα σε έργο για την αριθμητική. Επίσης, έγραψε τέσσερα υπομνήματα(=ερμηνευτικά σχόλια και παρατηρήσεις) σε έργα του Αριστοτέλη που πρόκειται για εκδόσεις των διαλέξεων του δασκάλου του, του Αμμώνιου Ερμείου. Σε αυτά περιλαμβάνονται παρατηρήσεις του ίδιου του Φιλόπονου. Επίσης, σώζονται υπομνήματα που έγραψε ο ίδιος σε τρία έργα του Αριστοτέλη. Πιθανόν είναι δικά του, αλλά δεν σώζονται, υπομνήματα σε έργο του Πορφύριου, στον πλατωνικό Φαίδρο και μια μελέτη με φιλοσοφικό-μαθηματικό περιεχόμενο.

Αρκετά σημαντικές είναι επίσης οι θεολογικές μελέτες του Φιλόπονου για θέματα που αφορούν την αιωνιότητα του κόσμου στον Πρόκλο και τον Αριστοτέλη, την τριάδα, την ανάσταση, το Πάσχα και άλλα.

Ο Φιλόπονος μελέτησε πλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία αλλά και τα χριστιανικά δόγματα και οπωσδήποτε ο ένας τομέας μελέτης επηρέασε τον άλλο. Κάποιοι υποστηρίζουν, αλλά δεν είναι σωστό, ότι ο Φιλόπονος έκανε επίθεση στη νεοπλατωνική φιλοσοφία υπέρ του χριστιανισμού, όταν το 529 ο Ιουστινιανός απαγόρευσε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στη νεοπλατωνική σχολή της Αθήνας. Επειδή δεν σώθηκαν τα υπομνήματά του στα έργα του Πλάτωνα, είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τις επιρροές του από την πλατωνική φιλοσοφία. Μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιες πλατωνικές επιρροές στα υπομνήματά του στα έργα του Αριστοτέλη ή στην κριτική του στον Πρόκλο για την αιωνιότητα του κόσμου. Είναι σημαντικό ότι ο Φιλόπονος ενώ αναγνωρίζει τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως αυθεντίες, δεν διστάζει να τους κάνει κριτική.

Ο Φιλόπονος απορρίπτει τις αριστοτελικές θέσεις για τον κόσμο και υπερασπίζεται κάποιες απόψεις του Πλάτωνα της τελευταίας συγγραφικής περιόδου του, όπως την αθανασία της ψυχής και το φωτεινό της όχημα, τον τόπο ως τρισδιάστατο διάστημα, και άλλα. Η διαφωνία του Φιλόπονου με την πλατωνική αντίληψη ότι ο κόσμος δεν είναι αιώνιος αλλά έχει αρχή και τέλος, βασίζεται σε μια χριστιανική ερμηνεία του πλατωνικού Τίμαιου.

Ο Φιλόπονος χαρακτηρίζεται πλατωνικός ή αριστοτελικός φιλόσοφος ανάλογα με τις επιρροές του σε κάθε ζήτημα. Η συμβολή του είναι σημαντική στη φιλοσοφία και την επιστήμη διότι αναζήτησε την αλήθεια και αντιμετώπισε με κριτική διάθεση τους προηγούμενους φιλοσόφους.