Η «διαλεκτική» είναι επινόηση του Πλάτωνα για να περιγράψει την ορθή μέθοδο στη φιλοσοφία. Παρότι ο όρος έχει πολλές σημασίες, η διαλεκτική πάντα δηλώνει τη φιλοσοφία ως διάλογο μεταξύ κάποιου γνώστη και κάποιου μαθητή.

Η «διαλεκτική» είναι όρος που εισάγεται στη φιλοσοφία από τον Πλάτωνα. Πρόκειται για το θηλυκό του επιθέτου «διαλεκτικός», και οι συγγενικές λέξεις «διάλεκτος», «διάλογος», πιθανόν δημιουργήθηκαν από τον Πλάτωνα. Μόνο η αρχική τους ρίζα, το ρήμα «διαλέγομαι» (=συζητώ με κάποιον άλλον) ήταν πολύ παλιά.

Το β΄ μισό του 5ου αιώνα είναι η εποχή της ακμής των Σοφιστών και του Σωκράτη που ασχολούνται με τα φιλοσοφικά προβλήματα με έναν νέο τρόπο, τον διάλογο, με ερωτήσεις και απαντήσεις. Πριν από αυτούς, οι Προσωκρατικοί παρουσίαζαν φιλοσοφικές απόψεις με τρόπο δογματικό, αλλά αυτό δεν συνεχίστηκε γιατί η Αθηναϊκή δημοκρατία ζητούσε συμμετοχή με ρητορική και πειθώ. Στους πρώτους διαλόγους του ο Πλάτων προσπαθεί να διαχωρίσει τον διαλεκτικό τρόπο του Σωκράτη από τον ρητορικό τρόπο των Σοφιστών. Αυτή η σύγχυση φαίνεται στις Νεφέλες του Αριστοφάνη που παρουσιάζει τον Σωκράτη σαν σοφιστή που φέρνει νέα μέθοδο. Εκτός από τους Σοφιστές και τον Σωκράτη, σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της διαλεκτικής έχουν ο Ζήνων, ο Παρμενίδης, ο Μέλισσος, ο Γοργίας. Ο διάλογος ήταν βασικό στοιχείο της αθηναϊκής κωμωδίας και τραγωδίας, ενώ διαλόγους περιέχουν και τα έργα του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη.

Διαπιστώνουμε τρεις μορφές διαλεκτικής στο έργο του Πλάτωνα, αντίστοιχες με τις τρεις φάσεις της πλατωνικής φιλοσοφίας.

Α΄ φάση: Ο σωκρατικός διάλογος. Ο όρος «διαλεκτική» δεν χρησιμοποιείται στους πρώτους διαλόγους του Πλάτωνα. Ο σωκρατικός διάλογος είναι η νέα μέθοδος αντίθετη στη σοφιστική ρητορική. Οι Σοφιστές χρησιμοποιούσαν κάθε ρητορικό τέχνασμα με σκοπό να πείσουν το ακροατήριο. Ο Σωκράτης εισάγει μια νέα μέθοδο συζήτησης για τα ηθικά προβλήματα που βασίζεται στην αναζήτηση του ορισμού κάθε έννοιας, στον διάλογο (ερωτήσεις-απαντήσεις) και στον φιλοσοφικό «έλεγχο»: ο φιλόσοφος εξετάζει συνεχώς τον συνομιλητή του με ερωτήσεις μέχρι αυτός να καταλήξει να αρνηθεί την αρχική του θέση.

Β΄ φάση: Στους διαλόγους της μέσης περιόδου, ο Πλάτων αφήνει τη διαλεκτική αντιπαράθεση και προτιμά τον συναινετικό διάλογο. Αυτή η μέθοδος ξεκίνησε από τον Μένωνα, και κορυφώθηκε στην Πολιτεία όπου η διαλεκτική ταυτίζεται με τη φιλοσοφία, δηλαδή τη γνώση των Ιδεών: η διαλεκτική είναι μια πορεία του νου που με τη μελέτη των μαθηματικών φτάνει στον κόσμο των Ιδεών, και κορυφώνεται με την κατανόηση της ανώτατης Ιδέας, της Ιδέας του Αγαθού.

Γ΄ φάση: Στους διαλόγους της ώριμης φάσης της ζωής του, Φαίδρο, Σοφιστή, Πολιτικό, Φίληβο, ο Πλάτων ταυτίζει τη διαλεκτική με τη μέθοδο της «συναγωγής και της διαίρεσης», δηλαδή τον τρόπο που συνδέονται οι Ιδέες μεταξύ τους.

Η διαλεκτική αποτελεί βασικό γνώρισμα της πλατωνικής φιλοσοφίας. Ο διάλογος, η αντιλογία (η ανταλλαγή φιλοσοφικών επιχειρημάτων με ερωτήσεις-απαντήσεις) και ο «έλεγχος» χρησιμοποιούνται από όλους τους φιλοσόφους στο τέλος του 5ου αιώνα. Η διαφορά με τους Σοφιστές είναι ότι ο Σωκράτης και ο Πλάτων χρησιμοποιούν τη διαλεκτική όχι μόνο με σκοπό τη νίκη αλλά για να αιτιολογήσουν τις φιλοσοφικές τους απόψεις και τον τρόπο ζωής τους. Στους διαλόγους της μέσης περιόδου, και κυρίως στην Πολιτεία, η διαλεκτική δεν είναι πια ο επιθετικός διάλογος αλλά με τη μελέτη των μαθηματικών γίνεται μια πορεία του νου από τον επίγειο προς τον νοητό κόσμο, τις Ιδέες και την Ιδέα του Αγαθού. Στους διαλόγους της τελευταίας περιόδου, η διαλεκτική απεικονίζει τις σχέσεις μεταξύ των Ιδεών: η «διαίρεση» είναι όταν από μια γενική Ιδέα περνάμε σε μια ειδική ∙ «συναγωγή», το αντίστροφο. Άρα, λοιπόν, «διαλεκτικός» αποκαλείται αυτός που μπορεί να συνάγει και να διαιρεί τις Ιδέες.