Πλατωνικός φιλόσοφος, ρήτορας και λογοτέχνης (περ. 125-180 π.Χ.)

Η πληροφόρησή μας για τη ζωή και τις δραστηριότητες του Απουλήιου βασίζονται σε δύο πηγές: sτο έργο του ίδιου και σε κείμενα του Αυγουστίνου, που ενδιαφερόταν για τον Απουλήιο προφανώς και εξαιτίας της κοινής τους καταγωγής από τη βόρειο Αφρική. Ο Απουλήιος γεννήθηκε στα Μάδαυρα (M’daurouch) της σημερινής Αλγερίας πιθανότατα το 125 μ.Χ. σε μια οικογένεια οικονομικά εύρωστη και πολιτικά ενεργή (Apologia 23-24, Αυγουστίνος, Εpist. 138.19). Ο Απουλήιος είχε τη δυνατότητα και τον ζήλο να λάβει σημαντική μόρφωση, πρώτα στην Καρχηδόνα στα βασικά γνωστικά αντικείμενα της γραμματικής και της ρητορικής (Florida 18.15, 20.3), και κατόπιν στη Αθήνα, όπου έμαθε ελληνικά (απαραίτητο στοιχείο του μορφωμένου Ρωμαίου της εποχής) και σπούδασε φιλοσοφία (Florida 20.4). Ο Απουλήιος έζησε στην εποχή αναβίωσης του ελληνικού πολιτισμού που ονομάζουμε συνήθως “δεύτερη σοφιστική”, και είναι σύγχρονος του Λουκιανού, του Αίλιου Αριστείδη, του Γαληνού, του Αύλου Γέλλιου, του γιατρού και σκεπτικού φιλοσόφου Σέξτου Εμπειρικού, αλλά και των πλατωνικών φιλοσόφων

Νουμήνιου

, Αττικού και Καλβήνου Ταύρου. Φαίνεται επίσης ότι ταξίδεψε και ότι για κάποιο διάστημα εγκαταστάθηκε στη Ρώμη (Florida 17.4). Eπέστρεψε στη βόρειο Αφρική όπου παντρεύτηκε και αναδείχθηκε επιτυχημένος ρήτορας (Florida 16.36-7). Κατηγορήθηκε για μαγεία και δικάστηκε το 158/9. Ο Απουλήιος υπεράσπισε τον εαυτό του με την Απολογία, που σώζεται, και προφανώς αθωώθηκε. Πέρασε το υπόλοιπο μέρος της ζωής του στη Καρχηδόνα, όπου μάλλον και πέθανε γύρω στο 180 π.Χ.

Ο Απουλήιος έγραψε τόσο στα λατινικά όσο και στα ελληνικά, ωστόσο μόνο τα λατινικά του έργα διασώζονται. Μητρική του γλώσσα, ωστόσο, πρέπει να ήταν τα καρχηδονιακά (punica), όπως δείχνει η αγωνία του για τη σωστή χρήση των λατινικών (Florida 9.6-7). Tα έργα του περιλαμβάνουν τις Μεταμορφώσεις ή Χρυσός γάιδαρος σε 11 βιβλία (Metamorphoseon libri, Αsinus Aureus XI), την Απολογία (Αpologia ή Pro se de magia) και τα έργα Florida, De Platone et eius dogmate, De deo Socratis, De mundo, Asclepius, Peri hermeneias.

Οι Μεταμορφώσεις είναι ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα, που διηγείται σε πρώτο πρόσωπο τις περιπέτειες ενός Λούκιου, ο οποίος περιπλανιέται στη Θεσσαλία (που θεωρούνταν χώρα μαγείας) και μεταμορφώνεται σε γάιδαρο για να επανακτήσει την ανθρώπινη μορφή του χάρη στην επέμβαση της Ίσιδος. To έργο Florida είναι μια ανθολογία αποσπασμάτων επιδεικτικών λόγων (23 στις περισσότερες σύγχρονες εκδόσεις), πράγμα που υποδηλώνει ήδη ο τίτλος του, και είναι σημαντικό για να εκτιμήσουμε τον ρήτορα και σοφιστή Απουλήιο.

To έργο De deo Socratis είναι μια φιλοσοφική πραγματεία με θέμα τον μεσολαβητικό ρόλο των δαιμόνων και την ιδιαίτερη θέση του δαιμονίου του Σωκράτη, θέμα για το οποίο γράφει και ο Πλούταρχος (Περὶ τοῦ Σωκράτους δαιμονίου). Aπό άποψη μορφής το έργο είναι ένας επιδεικτικός λόγος που πιθανόν εκφωνήθηκε σε κοινό της βόρειας Αφρικής, π.χ. στην Καρχηδόνα, και από την άποψη αυτή ομοιάζει με έργα του Δίωνα Χρυσοστόμου και του Μάξιμου Τύριου (π.χ. Διαλέξεις 8, 9).

Στο έργο De Platone et eius dogmate (σε 2 βιβλία) ο Απουλήιος κάνει μια συστηματική περίληψη των απόψεων (δογμάτων) του Πλάτωνα, ανάλογη με αυτή που συναντάμε στον Διδασκαλικό του Αλκίνοου, με τη διαφορά ότι στο έργο του Απουλήιου λείπει το μέρος της λογικής που είναι πρώτο σε αυτό του Αλκίνοου, περιέχει δηλαδή μόνο τη φυσική (βιβλίο 1) και την ηθική (βιβλίο 2) του Πλάτωνα.

Το De mundo είναι μια επεξεργασμένη εκδοχή του ψευδο-αριστοτελικού έργου Περί κόσμου, και ανάλογο είναι και το έργο Αsclepius, δηλαδή μετάφραση ενός χαμένου ελληνικού έργου για τον Ερμή τον Τρισμέγιστο.

Τέλος, το Peri hermeneias είναι ένα σύντομο εγχειρίδιο αριστοτελικής λογικής και δεν είναι απίθανο να αποτελούσε μέρος του De Platone et eius dogmate. Η αυθεντικότητά του έχει αμφισβητηθεί, ήταν όμως σύνηθες για έναν Πλατωνικό της εποχής του Απουλήιου να προσφεύγει στον Αριστοτέλη για τη λογική και να θεωρεί ότι προϋποτυπώσεις της υπάρχουν στον Πλάτωνα (Πλούταρχος, Περί τῆς ἐν Τιμαίῳ ψυχογονίας 1023Ε, Αλκίνοoς, Διδασκαλικός 159.43-5, Ανώνυμος, Υπόμνημα στον Θεαίτητο 68.7-22).

Ο ίδιος ο Απουλήιος περιγράφει τον εαυτό του ως πλατωνικό φιλόσοφο (Florida 15.26, Apologia 10.6, 12.1, 22.7, 39.1, 64.3), και ανάλογα περιγράφεται και από τον Αυγουστίνο (De Civitate Dei 8.14). Μάρτυρας για την ιδιότητά του αυτή είναι, άλλωστε, το ίδιο το έργο του. Το De deo Socratis είναι μια τυπική πλατωνική πραγματεία της εποχής, ενώ το De Platone et eius dogmate εμφανίζει τα χαρακτηριστικά του Διδασκαλικού του Αλκίνοου με ορισμένες διαφορές, όπως, για παράδειγμα, ότι στην ηθική η αρετή περιγράφεται με τον αριστοτελικό τρόπο ως μεσότης (De Platone I.224) και επίσης ότι, σε αντίθεση με τον Διδασκαλικό, δεν κάνει καμία αναφορά σε έργα του Πλάτωνα. Ο Απουλήιος (Ι.190) συμφωνεί με τον συγγραφέα του Διδασκαλικού (κεφ. 9) στην αναγνώριση τριών αρχών (θεός, ύλη, ιδέες), αλλά αρχίζει την πραγμάτευσή του με τον θεό (Ι.V), ενώ ο Αλκίνοος αρχίζει με την ύλη (κεφ. 8). Ένα ενδιαφέρον στοιχείο του De Platone (Ι.ΙΧ) είναι ότι παρουσιάζει την ψυχή του κόσμου, η οποία είναι μια ατομική ψυχή, ως την πηγή όλων των ψυχών, κάτι που στον Τίμαιο αποδίδεται στον δημιουργό-θεό. Όσον αφορά την ανθρώπινη ψυχή, ο Απουλήιος υποστηρίζει την τριμερή της φύση (Ι.ΧΙΙΙ) και διατυπώνει μια ενδιαφέρουσα συσχέτιση των πέντε αισθήσεων με τα πέντε κοσμικά στοιχεία (φωτιά, νερό, αέρα, γη και ατμίδα). Τέλος, όσον αφορά την ηθική, ο Απουλήιος ακολουθεί την αριστοτελική άποψη ότι σε κάθε αρετή αντιτίθενται δύο κακίες που αντιστοιχούν στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, και επιχειρεί να ταυτίσει δύο κακίες και μία αρετή για κάθενα από τα τρία μέρη της ψυχής (Ι.226).

Παρά το γεγονός ότι ο Απουλήϊος δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τη ρητορική και το ύφος των έργων του είναι ανάλογο, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η δέσμευσή του στην πλατωνική φιλοσοφία και το ενδιαφέρον για την καλλιέργειά της. Ο ίδιος δεν φαίνεται να θεωρεί ότι υπάρχει κάποια αντίθεση ανάμεσα σε ρητορική και πλατωνική φιλοσοφία, αλλά αντίθετα δείχνει να πιστεύει ότι μπορούν κάλλιστα να συνδυαστούν, και αυτό εμφανίζεται να κάνει στο έργο του.