Η σχολή του Πλωτίνου στη Ρώμη, οι μαθητές του, ο τρόπος διαδασκαλίας του, οι πνευματικές έριδες της εποχής.

Ο

Πλωτίνος

(Λυκόπολη Αιγύπτου 204/5 μ.Χ. - Ρώμη 270 μ.Χ.) δίδαξε στη Ρώμη για 24 χρόνια περίπου, έως το θάνατό του. Όλες οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την παραμονή του στη Ρώμη περιέχονται στο Περί Πλωτίνου βίου του

Πορφύριου

. Η «σχολή» του στεγαζόταν κατά πάσα πιθανότητα στο σπίτι της Γεμίνας, μίας πλούσιας ρωμαίας, ενδεχομένως της συζύγου του μετέπειτα αυτοκράτορα Τρεβονιανού Γάλλου. Ο Πλωτίνος συνδεόταν φιλικά με τον αυτοκράτορα Γαλλιηνό και τη γυναίκα του Σαλωνίνα. Ο κύκλος του περιλάμβανε συγκλητικούς και άλλους επιφανείς κατοίκους της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας (Πορφ. ΠΒ, 9). Ο κύκλος των ακροατών του, η χαλαρή οργάνωση των μαθημάτων του, καθώς και το γεγονός ότι δεν άφησε διαδόχους, δείχνουν ότι η σχολή του Πλωτίνου δεν είχε θεσμικό χαρακτήρα.

Σύμφωνα με τον Πορφύριο, στα σεμινάρια του Πλωτίνου σύχναζαν δύο διακριτές κατηγορίες μαθητών, οι ακροατές και οι ζηλωτές. Οι ακροατές αποτελούσαν την πολυπληθέστερη ομάδα. Παρακολουθούσαν τα μαθήματα του Πλωτίνου είτε επειδή ήταν του συρμού, είτε επειδή είχαν ένα γενικότερο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία. Οι ζηλωτές, που συνιστούσαν τον στενότερο κύκλο των φίλων του Πλωτίνου, επεδείκνυαν αληθινό ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία. Ο στενότερος μαθητής του Πλωτίνου, πριν την έλευση του Πορφύριου στη Ρώμη, ήταν ο Αμέλιος που εκτελούσε και χρέη βοηθού του. Ο Αμέλιος Γεντιλιανός καταγόταν από την Τοσκάνη (Ετρουρία). Πήγε στη σχολή του Πλωτίνου το 246 και έμεινε κοντά του 24 χρόνια. Ο Αμέλιος ήταν ήδη μυημένος στη φιλοσοφία πριν την επαφή του με την διδασκαλία του Πλωτίνου. Είχε φοιτήσει στη σχολή του Λυσιμάχου, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι ήταν Στωικός, ή ενδεχομένως (και) Πλατωνικός φιλόσοφος. Ο Αμέλιος είχε έντονο ενδιαφέρον για την φιλοσοφία του

Νουμηνίου

, του οποίου τα συγγράμματα είχε αντιγράψει και αποστηθίσει, σύμφωνα με την μαρτυρία του Πορφύριου. Τα καθήκοντα του Αμέλιου ως βοηθού του Πλωτίνου αφορούσαν κυρίως τη συστηματική συγγραφή σχολίων, δηλαδή σημειώσεων από τα σεμινάρια του δασκάλου του (ΠΒ, 3, 46-48). Σύμφωνα με τον Πορφύριο ο Αμέλιος συνέταξε περί τούς 100 τόμους με σημειώσεις, από τους οποίους δεν διαθέτουμε κανένα. Ήταν επίσης επιφορτισμένος με το έργο της επιμέλειας των πραγματειών του Πλωτίνου, φροντίδα που μοιραζόταν με τον Πορφύριο μετά την έλευση του τελευταίου στη σχολή. Τέλος, ως στενός συνεργάτης του Πλωτίνου αναλάμβανε την παρουσίαση και υπεράσπιση της διδασκαλίας εκείνου ενάντια στα επιχειρήματα αυτών που την αμφισβητούσαν. Ο Αμέλιος έφυγε από τη Ρώμη και τη σχολή του Πλωτίνου το 269. Πέρασε από τη Φοινίκη, όπου συνάντησε τον Λογγίνο και του έδωσε κάποιες από τις πραγματείες του Πλωτίνου. Φαίνεται πως εγκαταστάθηκε στην Απάμεια της Συρίας, την πατρίδα του Νουμήνιου. Για τη ζωή του εκεί δεν διαθέτουμε μαρτυρίες. Είναι όμως πιθανό ότι δίδαξε εκεί και είναι, ενδεχομένως, ο ιδρυτής της νεοπλατωνικής σχολής του Ιαμβλίχου. Ο

Πορφύριος

καταγόταν από τη Φοινίκη. Σπούδασε φιλοσοφία στην Αθήνα με δάσκαλο τον Λογγίνο. Στη Ρώμη γνώρισε τον Πλωτίνο και έμεινε στη σχολή του από το 263 έως το 268. Αμέσως ανέλαβε καθήκοντα βοηθού του Πλωτίνου, πλάι στον Αμέλιο. Όταν ο Πορφύριος πήγε στη σχολή ο Πλωτίνος είχε συγγράψει τις πρώτες 21 πραγματείες του, που κυκλοφορούσαν σε ένα στενό κύκλο μαθητών. Τα χρόνια που ο Πορφύριος μαθήτευσε κοντά στον Πλωτίνο, αυτός έγραψε άλλες 24 πραγματείες. Οι τελευταίες 9 γράφτηκαν αφότου ο Πορφύριος είχε αναχωρήσει για τη Σικελία. Όμως περέμεινε ο επιμελητής του έργου του Πλωτίνου, αφού αυτός του έστειλε και τις τελευταίες πραγματείες για να τις διαβάσει και να τις διορθώσει (ΠΒ, 6). Έτσι, οι δύο καλύτεροι και πιο αφοσιωμένοι μαθητές του Πλωτίνου, ο Αμέλιος και ο Πορφύριος δεν ήταν παρόντες στο θάνατο του δασκάλου τους. Εκτός από τους δύο αυτούς φιλοσόφους, μαθητές και στενοί φίλοι του Πλωτίνου ήταν οι γιατροί Παυλίνος, Ευστόχιος και Ζήθος• ο ποιητής και γνώστης της επιστήμης του λόγου (κριτικός) Ζωτικός• οι συγκλητικοί Καστρίκιος Φίρμος, Μάρκελλος Ορόντιος, Σαβινίλλος και Ρογατιανός• και ο Σεραπίων ο Αλεξανδρινός, που το ελάττωμα της τοκογλυφίας τον εμπόδιζε να αφοσιωθεί στη φιλοσοφία (ΠΒ, 7). Στον κύκλο του υπήρχαν και γυναίκες που παρακολουθούσαν με αφοσίωση τα μαθήματά του: η Γεμίνα, στο σπίτι της οποίας διέμενε, η συνονόματη κόρη της και η Αμφίκελια, που αργότερα παντρεύτηκε τον γιο του Ιάμβλιχου (ΠΒ, 9,1-5). Άλλωστε, η παρουσία γυναικών σε φιλοσοφικές σχολές δεν ήταν διόλου παράξενη στους κύκλους των πλατωνικών και των πυθαγορείων.

Η διδασκαλία του Πλωτίνου διακρινόταν από την απουσία δογματισμού. Ο Πλωτίνος παρουσιάζεται από τον Πορφύριο ως μία σωκρατική φιγούρα: η αναζήτηση της αλήθειας τον οδηγούσε περισσότερο στη συζήτηση και λιγότερο στην παράδοση, στο δε γραπτό λόγο στη βραχυλογία και τα πυκνά νοήματα (ΠΒ, 14,1-4). Η έλλειψη δογματισμού δεν σήμαινε όμως ότι ήταν μάλλον πνευματικός καθοδηγητής παρά φιλόσοφος με την ακαδημαϊκή έννοια του όρου. Είχε πλήρη γνώση των επιστημονικών θεωριών της εποχής του σχετικά με την αριθμητική, τη γεωμετρία, την μηχανική, την οπτική, την ιατρική. Είχε επίσης επαρκέστατη γνώση των φιλοσοφικών θεωριών των προγενεστέρων του, με το ενδιαφέρον του να είναι επικεντρωμένο στα συγγράμματα του Αριστοτέλη (βλ. Πλωτίνος). Αυτές οι πληροφορίες μας παρέχονται από τον Πορφύριο (ΠΒ, 14,4-9), αλλά ο προετοιμασμένος αναγνώστης μπορεί να το διαπιστώσει από μόνος του: ο Πλωτίνος αποκαλύπτεται ως ένας εξαιρετικά λεπτός και ευφυής αναγνώστης των προγενεστέρων φιλοσοφιών. Φαίνεται πως τα μαθήματά του ξεκινούσαν με την ανάγνωση κάποιου υπομνήματος σχετικού με το προς εξέτασιν θέμα. Διαβάζονταν τα υπομνήματα των μεσοπλατωνικών Σεβήρου, Κρονίου,

, Γαΐου και Αττικού• των περιπατητικών Ασπασίου, Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως και Αδράστου, και άλλων που δεν αναφέρονται (ΠΒ, 14,10-14). Για τον Πλωτίνο η εξήγηση των έργων των παλαιών μεγάλων φιλοσόφων δεν έπρεπε να εξαντλείται στην παράφραση των λεγομένων τους, ή στην πιστή αναπαραγωγή τους, αλλά στη συστηματική ερμηνεία τους με στόχο την ανάσυρση της αλήθειας των θέσεών τους.

Ο κύκλος του Πλωτίνου περιλάμβανε κάποιους σκοτεινούς Γνωστικούς, των οποίων οι θεωρίες ήταν ένα συμπίλημα από στοιχεία χριστιανικά, μυθολογικά και μαγικά. Το βασικό χαρακτηριστικό αυτών των ανορθολογικών δοξασιών, η περιφρόνηση προς το αισθητό σύμπαν και η πεποίθησή ότι αυτό αποτελούσε προϊόν ενός ανόητου και κακού θεού-δημιουργού ώθησαν τον Πλωτίνο σε ρήξη με τους υποστηρικτές τους. Στην κριτική των θεωριών τους αφιέρωσε ένα μεγάλο έργο που ο Πορφύριος χώρισε σε 4 τμήματα και τα κατέσπειρε σε διαφορετικά σημεία των Εννεάδων (ΙΙΙ 8, V 8, V 5, II 9).

Στον κύκλο του Πλωτίνου υπήρχαν επίσης άνθρωποι που επιδίδονταν σε πρακτικές μαγείας και πίστευαν στην δυνατότητα των άστρων να επηρεάζουν τις ζωές των ανθρώπων. Από τα γραπτά του προκύπτει ότι δεν απέρριπτε τη δυνατότητα της μαγείας ή τις επιδράσεις των άστρων, που οφείλονται στην  

  η οποία συνδέει μεταξύ τους όλα τα μέρη του αισθητού σύμπαντος. Αλλά θεωρούσε ότι τόσο η μαγεία όσο και οι αστρολογικές προβλέψεις αφορούν μόνο στο κατώτερο, σωματικό, άλλογο μέρος του ανθρώπινου υποκειμένου και της φύσης. Αντιθέτως, το ανώτερο μέρος της ψυχής, που δεν αποστατεί ποτέ από το νοητό, παραμένει αλώβητο απ' αυτές τις επιδράσεις (IV 4,43-44). Η στάση του σοφού, που προσπαθεί να στρέψει ολόκληρη την ψυχή του στην  

  του νοητού είναι ασύμβατη με θρησκευτικές πρακτικές (ΠΒ,10,34-38).

Φαίνεται πως ο Πλωτίνος ζήτησε από τον αυτοκράτορα Γαλλιήνο να του παραχωρηθεί μία περιοχή στην Καμπανία όπου λεγόταν ότι υπήρχε κάποτε μία πόλη φιλοσόφων, ίσως πυθαγορείων. Ο Πλωτίνος επιθυμούσε την ανοικοδόμηση της περιοχής με σκοπό να φτιάξει εκεί, για τον ίδιο και τους συντρόφους του, μια πόλη που θα κυβερνιόταν σύμφωνα με το πολίτευμα που προτείνει ο Πλάτων στους

Νόμους

. Το ναυάγιο αυτού του σχεδίου αποδίδεται από τον Πορφύριο στις κακές σχέσεις που διατηρούσε ο αυτοκράτορας με κάποιους συγκλητικούς.