Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-περ.1081) θεωρείται ένας από τους πολυγραφότερους και φιλοσοφικά πιο καταρτισμένους στοχαστές του Βυζαντίου που βοήθησε σημαντικά στη μελέτη, τον σχολιασμό και τη διάδοση των αρχαίων φιλοσοφικών κειμένων, κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

Ο Μιχαήλ Ψελλός (κατά κόσμον Κωνσταντίνος ή Κώνστας) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1018. Δάσκαλός του ήταν ο διάσημος τότε λόγιος Ιωάννης Μαυρόπους, και φίλοι του στη διάρκεια των σπουδών του οι μετέπειτα πατριάρχες Ιωάννης Ξιφιλίνος και Κωνσταντίνος Λειχούδης, και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δούκας. Ανέλαβε διοικητικές θέσεις στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου (1042-1055) και του δόθηκε ο τίτλος του «υπάτου των φιλοσόφων», δηλαδή του υπεύθυνου των φιλοσοφικών σπουδών στο αποκαλούμενο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Το 1054 αναγκάστηκε εξαιτίας πολιτικών λόγων να παραιτηθεί από τα αξιώματά του και έγινε μοναχός στη μονή Ωραίας Πηγής του Ολύμπου Βιθυνίας. Όταν μετά από σύντομο χρονικό διάστημα επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, δεν φαίνεται να ασχολήθηκε με την πολιτική και δεν είχε πια το κύρος και την επιρροή των προηγούμενων χρόνων. Δεν γνωρίζουμε πολλά σχετικά με τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Η ημερομηνία θανάτου του υπολογίζεται γύρω στο 1081. Έγραψε ιστορικά έργα, από τα οποία το πιο σημαντικό είναι η Χρονογραφία, που αναφέρεται στα έτη 976-1078 και δίνει έμφαση στην προσωπογραφία των βασικών πρωταγωνιστών των ιστορικών γεγονότων παρά στα ίδια τα γεγονότα. Έγραψε ακόμη θεολογικές πραγματείες, νομικά έργα, κείμενα ιατρικής και γεωγραφίας, ποιήματα και δοκίμια για τη μουσική. Σε όλα αυτά, όπως επίσης στις ομιλίες του και στις επιστολές του, που μαρτυρούν την εξαιρετική ικανότητά του στον ρητορικό και αλληγορικό λόγο, κάνει ενδιαφέρουσες φιλοσοφικές νύξεις. Το καθαρά φιλοσοφικό του έργο περιλαμβάνει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό φιλοσοφικών δοκιμίων (βλ. Βιβλιογραφία), τις περισσότερες φορές μικρής έκτασης, στα οποία ο Ψελλός συζητά φιλοσοφικά ζητήματα που του έθεσαν φίλοι και μαθητές του, όπως για παράδειγμα τη σχέση ψυχής και σώματος, το πρόβλημα του κακού, τα είδη των αρετών, τον χαρακτηρισμό της ουσίας ως αυθύπαρκτης, τη διάκριση ομωνυμίας και συνωνυμίας. Ο Ψελλός φαίνεται ότι δίδαξε όλους τους βασικούς κλάδους της φιλοσοφίας (λογική, φυσική, μεταφυσική, ηθική), όπως επίσης μαθηματικά και ρητορική. Προέτρεπε τους μαθητές του να διαβάζουν προσεκτικά τα ίδια τα έργα των αρχαίων φιλοσόφων και συνέθεσε για την υποβοήθηση της διδασκαλίας του λεπτομερή σχόλια και παραφράσεις στο αριστοτελικό corpus. Ιδιαιτέρως χρήσιμα θα πρέπει να ήταν τα μέχρι σήμερα ανέκδοτα σχόλιά του στις λογικές πραγματείες του Αριστοτέλη Περὶ ἑρμηνείας και Ἀναλυτικὰ πρότερα, ενώ σχετικά με τα εκδομένα σχόλια του στα Φυσικά του Αριστοτέλη έχουν εκφραστεί επιφυλάξεις για τη γνησιότητά τους. Είναι, άλλωστε, ενδεικτικό της διάδοσης και επίδρασης όλων αυτών των σχολίων του Ψελλού το γεγονός ότι διασώζονται σε πολλά χειρόγραφα και μεταφράστηκαν επανειλημμένα στα Λατινικά κατά την περίοδο της Αναγέννησης.

Παρόλο που είναι έκδηλο το ενδιαφέρον του Ψελλού για την αριστοτελική λογική, την οποία θεωρούσε απαραίτητη για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, και για τον λόγο αυτό της απέδιδε έναν προπαιδευτικό ρόλο πριν από την ενασχόληση με την πλατωνική μεταφυσική, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ψελλός προτιμούσε τη φιλοσοφική σκέψη του Πλάτωνα. ‘Οπως φαίνεται και από τους παρακάτω τίτλους των φιλοσοφικών δοκιμίων του, τα θέματα που κυρίως κέντρισαν την προσοχή του από την πλατωνική φιλοσοφία ήταν οι απόψεις του Πλάτωνα για την ψυχή και, φυσικά, η

θεωρία των Ιδεών

:

• Ἐξήγησις τῆς ἐν τῷ Τιμαίῳ τοῦ Πλάτωνος μαθηματικῆς περὶ ψυχῆς ὑπάρξεως ἢ γεννήσεως.

• Ἑτέρας Πλατωνικῆς διανοίας ἐξήγησις ἀπὸ τοῦ Τιμαίου.

• Ἐξήγησις τελεωτέρα περὶ τοῦ λείμματος.

• Ἐξήγησις τῆς Πλατωνικῆς ἐν τῷ Φαίδρῳ διφρείας τῶν ψυχῶν καὶ στρατείας τῶν θεῶν.

• Τίνα τρόπον ὁ Πλάτων οἴεται εἰσοικίζεσθαι τὰς ψυχὰς τοῖς τῶν ἀλόγων ζώων σώμασι.

• Τίνος χάριν τριμερῆ τὴν ψυχὴν οἱ περὶ Πλάτωνα καὶ Άριστοτέλην εἰρήκασι.

• Περὶ τῶν Ἰδεῶν, ἃς ὁ Πλάτων λέγει.

Ο Ψελλός, όμως, δεν ήταν μόνο ενδελεχής γνώστης και ερμηνευτής των πλατωνικών διαλόγων, μελέτησε επίσης και τα φιλοσοφικά έργα Νεοπλατωνικών φιλοσόφων, όπως του

Πλωτίνου

, του

Πορφύριου

, του

Ιάμβλιχου

και ιδίως του

Πρόκλου

, αλλά και αυτά Νεοπλατωνικών σχολιαστών, όπως του Αμμώνιου, του Ολυμπιόδωρου και του

Ιωάννη Φιλόπονου

. Μάλιστα, επηρεάστηκε τόσο από αυτούς στην κατανόηση των πλατωνικών θεωριών, που συχνά αποδίδει στον Πλάτωνα απόψεις τις οποίες δεν βρίσκουμε στους διάλογους του, αφού αποτελούν ερμηνείες των μεταγενέστερων Πλατωνικών φιλοσόφων. Για παράδειγμα, στο δοκίμιό του Περὶ τῶν Ἰδεῶν, ἃς ὁ Πλάτων λέγει γίνεται σαφές ότι η θεωρία των Ιδεών υφίσταται μια σημαντική τροποποίηση, όταν οι πλατωνικές Ιδέες από αυθυπόστατες οντότητες παρουσιάζονται εδώ ως ἔννοιες ή νοήσεις του Δημιουργού• και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο κεντρικό αυτό ζήτημα ο Ψελλός ακολούθησε την ερμηνευτική γραμμή των Ἐννεάδων του Πλωτίνου. Γενικά, οι αναφορές που κάνει ο Ψελλός στα έργα του δείχνουν ότι γνώριζε τα περισσότερα κείμενα της αρχαίας φιλοσοφικής γραμματείας, μερικά από τα οποία δεν έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, όπως για παράδειγμα τα σχόλια του Πρόκλου στον Πλωτίνο και στα

Χαλδαϊκά Λόγια

. Επομένως, και από αυτή τη σκοπιά η προσφορά του Ψελλού είναι πολύτιμη. Βέβαια, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι, παρόλο που είναι σημαντική η συμβολή του Ψελλού στη διάσωση και διάδοση της αρχαίας φιλοσοφίας, οι φιλοσοφικές απόψεις του δεν είναι καινοτόμες και πρωτότυπες. Είναι προφανές ότι επηρεάζεται από τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, και η βασική του προσπάθεια έγκειται στη συμφιλίωση της αρχαίας φιλοσοφικής παράδοσης με τη χριστιανική διδασκαλία. Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, όμως, ότι και η επίτευξη αυτού του στόχου χρειάζεται κριτικό πνεύμα και ανεξάρτητη σκέψη, που στην περίπτωση του Ψελλού εκδηλώνεται είτε με την επινόηση πρωτότυπων επιχειρημάτων για την υποστήριξη των αρχαίων φιλοσοφικών θέσεων είτε με ενδιαφέρουσες προσθήκες, έστω και σε επίπεδο λεπτομερειών, σε προηγούμενες ερμηνείες αυτών των θέσεων. Από την άλλη μεριά, δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις που να υποστηρίζουν την πρόσφατα προτεινόμενη θεωρία ότι η στάση του απέναντι στη χριστιανική θρησκεία ήταν ριζοσπαστική, αλλά κατάφερνε να αποκρύπτει την προτίμησή του στη θρησκεία των αρχαίων φιλοσόφων. Ισχύει, φυσικά, ότι συνάντησε αρκετές δυσκολίες στην προσπάθειά του να διδάξει τον αρχαίο φιλοσοφικό λόγο και συχνά επικρίθηκε για την έλλειψη ευθυγράμμισης των πεποιθήσεών του με το χριστιανικό δόγμα. Στις περιπτώσεις αυτές χρειάστηκε πολλές φορές να απαντήσει διεξοδικά, όπως για παράδειγμα στις επιστολές του προς τον Ξιφιλίνο, ο οποίος τον κατηγόρησε ότι δείχνει υπέρμετρο ζήλο για τις θεωρίες του Πλάτωνα και του Χρύσιππου, αλλά και γενικότερα για τη συστηματική χρήση της λογικής σε θεολογικά ζητήματα. Τελικά, όμως, μπόρεσε τουλάχιστον να αποφύγει την καταδίκη που στιγμάτισε, για παράδειγμα, τον μαθητή του

Ιωάννη Ιταλό

. Είναι γεγονός ότι ο Ψελλός υπογραμμίζει σε πολλά σημεία στα γραπτά του τη σημασία της χρήσης λογικών συλλογισμών και αποδείξεων, και γενικότερα τη σημασία της χρήσης του ορθού λόγου. Τονίζει ότι αυτό είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης μας και αυτό που συντελεί στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε την πραγματικότητα. Άλλωστε, υποστηρίζει ο Ψελλός, η χρήση της λογικής δεν αντίκειται στη χριστιανική θεώρηση• αντιθέτως, οι λογικοί συλλογισμοί αποτελούν για τους χριστιανούς απαραίτητο όργανο στον αγώνα τους για την καταπολέμηση των αιρέσεων και την εύρεση της αλήθειας. Επιπλέον, κάθε άνθρωπος, σύμφωνα με τον Ψελλό, θα πρέπει να αποβλέπει στην απόκτηση μιας πολύπλευρης παιδείας και πολυμάθειας, δηλαδή μιας χωρίς όρια περιέργειας για όλα τα είδη γνώσης. Αυτό, μάλιστα, ήταν και το επιχείρημά του υπέρ της μελέτης των κειμένων των αρχαίων φιλοσόφων, κι ας ήταν ειδωλολάτρες. Παράλληλα, όμως, ο Ψελλός πίστευε ότι η γνώση που αποκτούμε με τη βοήθεια του ορθού λόγου δεν είναι επαρκής για να συλλάβουμε το σύνολο της πραγματικότητας. Γιατί, κατά τον Ψελλό, υπάρχει μια πραγματικότητα πέρα από τις αισθήσεις μας, μια πραγματικότητα που δεν είναι δυνατό να κατανοηθεί με λογικούς συλλογισμούς, αλλά μπορούμε να την πλησιάσουμε μόνο με αυτό που ονομάζει ἔλλαμψιν. Η ἔλλαμψις είναι ένα είδος ενόρασης ή επιφώτησης, την οποία περιγράφει ο Ψελλός ως την κατάσταση ηρεμίας και σιωπής που ακολουθεί μετά από μια μεγάλη ταραχή, μετά το τέλος της λογικής επιχειρηματολογίας. Ο Ψελλός επηρεάζεται και εδώ από τους Νεοπλατωνικούς, και ιδίως από τον Πρόκλο, με τη διαφορά ότι στον Πρόκλο η επιφώτηση της ψυχής έρχεται από τον Νου, ενώ στον Ψελλό ο Νους των Νεοπλατωνικών δίνει τη θέση του στον Θεό των χριστιανών. Τέλος, ο Ψελλός ισχυρίζεται, και στο σημείο αυτό επικαλείται και τη γνώμη του Πλάτωνα, ότι η περιέργειά μας για την άρρητη πραγματικότητα πέρα από τον αισθητό κόσμο αποτελεί τον απώτερο σκοπό της φιλοσοφίας. Για τον λόγο αυτό, είναι σκόπιμο, σύμφωνα με τον Ψελλό, να μελετούμε και φαινόμενα που δεν συμφωνούν απόλυτα με τις ορθολογικές πεποιθήσεις μας, τα λεγόμενα παράδοξα, αφού έτσι μπορούμε να προετοιμαστούμε για την κατανόηση μιας άλλης πραγματικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, μάλιστα, δικαιολογούσε ακόμη και τη μελέτη των Χαλδαϊκών Λόγων, που ενώ περιλαμβάνουν απαράδεκτες για τους χριστιανούς ειδωλολατρικές απόψεις και πρακτικές, τουλάχιστον βοηθούν τη σκέψη μας να υπερβεί τον αισθητό κόσμο. Ο Ψελλός, συνεπώς, πίστευε ότι ο ανθρώπινος νους είναι ικανός να κατανοήσει την αλήθεια και με τον ορθό λόγο και με την ενόραση• αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν, κατά την άποψή του, πράγματα που μπορούμε να γνωρίσουμε με τη λογική μας και άλλα που μπορούμε να γνωρίσουμε μόνο ενορατικά, κι ας μην είναι εύκολο πάντα να κάνουμε αυτή τη διάκριση με σαφήνεια.