Η Απολογία ανήκει στα κείμενα του Πλάτωνα που εμπνέονται από, και αφηγούνται, την ιστορία της δίκης του Σωκράτη (όπως ο Ευθύφρων, ο Κρίτων και ο Φαίδων). Θεωρείται πρώιμο έργο. Δεν υπάρχει ομοφωνία για την ιστορική βάση του κειμένου.

Από τυπική άποψη, η Απολογία είναι ο λόγος υπεράσπισης, με τον οποίο ο

Σωκράτης καλείται, ενώπιον των δικαστών του, να ανασκευάσει την κατηγορία που του έχει απαγγελθεί:

«Ο Σωκράτης παραβαίνει τους νόμους, επειδή διαφθείρει τους νέους και δεν πιστεύει στους θεούς της πόλης αλλά σε άλλες θεότητες καινούργιες» (24b-c)

Ωστόσο, ο ομιλητής επιλέγει να ξεκινήσει την υπεράσπισή του απαντώντας σε αυτό που ο ίδιος περιγράφει ως παλαιότερες κατηγορίες, οι οποίες συνδέουν τον Σωκράτη με τους ανθρώπους που αργότερα περιγράφονται ως φυσικοί φιλόσοφοι και

σοφιστές. Η σύνδεση αυτή θα συνιστούσε ενοχοποιητικό στοιχείο, στο μέτρο που κάποιοι από τους ανθρώπους αυτούς (καθώς και ο

Σωκράτης του Αριστοφάνη) είχαν πράγματι αμφισβητήσει την ύπαρξη των παραδοσιακών θεοτήτων. Χωρίς να αντιμετωπίζει ρητά αυτό το σημείο, ο Σωκράτης προσπαθεί να διαφοροποιήσει τη δική του στάση από εκείνη των επαγγελματιών δασκάλων της σοφίας. Αυτό που ορισμένοι έχουν θεωρήσει ως διδασκαλία (και κατ’ επέκταση, μπορεί να κρίνει ο δικαστής, ως διαφθορά των νέων) οφείλεται σε μια πρακτική που καλλιέργησε ο Σωκράτης κατά την προσπάθειά του να κατανοήσει τον χρησμό που είχε δώσει η Πυθία στον Χαιρεφώντα, σύμφωνα με τον οποίο κανείς δεν ξεπερνούσε τον Σωκράτη σε σοφία. Εξετάζοντας τους ανθρώπους που θεωρούνταν σοφοί,ο Σωκράτης άρχισε να διαπιστώνει την ανεπάρκειά τους, αλλά και τη δική του ανωτερότητα, καθώς ο ίδιος, σε αντίθεση με εκείνους, είχε επίγνωση των ορίων του ως ανθρώπου αλλά και της κατωτερότητάς του σε σχέση με τον θεό. Τέτοιου είδους επικλήσεις (μολονότι ποτέ δεν αναφέρονται σε κάποιον από τους θεούς της παραδοσιακής θρησκείας) μπορούν να εκληφθούν ως προσπάθειες να τονιστεί η ευσέβεια του Σωκράτη.

Η ουσιαστική αντιμετώπιση της επίσημης κατηγορίας ξεκινά με ένα εύρημα που επιτρέπει στον συντάκτη του λόγου να παρουσιάσει τη σωκρατική τεχνική του ελέγχου, την οποία ο Σωκράτης ασκεί προς τον  κατήγορό του, τον Μέλητο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το σημείο στο οποίο ο Σωκράτης αποδίδει στον Μέλητο μια ελαφρά τροποποιημένη κατηγορία, κατά την οποία η κατηγορία περί διαφθοράς των νέων συνδυάζεται με την εισαγωγή καινών δαιμονίων (26b).

Η τροποποίηση αυτή επιτρέπει στον Σωκράτη να παρακάμψει το σημαντικό ζήτημα της διαφθοράς των νέων ή να το αντιμετωπίσει ως συνέπεια της εισαγωγής καινών δαιμονίων. Ως προς το τελευταίο σημείο, το επιχείρημα του Σωκράτη εμφανίζεται μάλλον αδύναμο, καθώς αρκείται στο να υποστηρίξει ότι η πίστη του σε θεότητες, ακόμα και καινούργιες, προϋποθέτει, από τη στιγμή που οι θεότητες δεν μπορεί παρά να ανήκουν στο γένος των θεών, και την πίστη του σε θεούς.

Το ζήτημα της διαφθοράς των νέων θίγεται μόνο έμμεσα, όταν ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι δεν υπήρξε δάσκαλος κανενός (33a).

Η περιορισμένη πειστικότητα των επιχειρημάτων του Σωκράτη απέναντι στις κατηγορίες που του απαγγέλλονται έχει οδηγήσει, ήδη από την αρχαιότητα, στην υπόθεση ότι σκοπός του λόγου δεν είναι να οδηγήσει σε μια αθωωτική απόφαση αλλά να κατηγορήσει τους δικαστές που στράφηκαν εναντίον ενός ανθρώπου σαν τον Σωκράτη, και να παρουσιάσει την εικόνα του, πλέκοντας το εγκώμιο ενός σπουδαίου φιλοσόφου. 

Μέρος αυτής της εικόνας είναι μια διαφορετική αντίληψη για την ευσέβεια, και για τη φύση του θεού στον οποίο υπακούει ο Σωκράτης. Χαρακτηριστική από αυτή την άποψη είναι η δήλωση του Σωκράτη ότι, ακόμη και αν τον αφήσουν ελεύθερο υπό τον όρο να μη φιλοσοφεί εκείνος θα αναγκαστεί να υπακούσει στον θεό και όχι στην πόλη. Στο σημείο αυτό παρομοιάζει τον εαυτό του με μια θεόσταλτη αλογόμυγα που τοποθετήθηκε «πάνω σε άλογο μεγαλόσωμο και καθαρόμαιμο, νωθρό όμως εξαιτίας του όγκου του» (30e). Εδώ βρίσκεται η πιο ουσιαστική ίσως συμβολή του κειμένου: η φιλοσοφική δραστηριότητα, όπως την αντιλαμβάνεται ο Σωκράτης, είναι εντολή του θεού, ενός θεού, ωστόσο, που πράγματι απέχει σημαντικά από εκείνους που δέχονται οι Αθηναίοι.

Το τελευταίο μέρος του λόγου ξεκινάει μετά την αναγγελία της καταδικαστικής απόφασης (36a). Ο Σωκράτης ασκεί το δικαίωμά του να αντιπροτείνει μια ποινή σύμφωνα με τη δική του κρίση. Ανατρέχει στα ωφέλη που αποκομίζει η Αθήνα από την παρουσία του, και, παίζοντας με την αμφισημία του όρου τιμή (που ανάλογα με την περίσταση σημαίνει την ποινή ή την τιμή), αρχικά εισάγει την προκλητική πρόταση να του χορηγηθεί δωρεάν σίτιση στο πρυτανείο, με την οποία οι Αθηναίοι τιμούσαν τους Ολυμπιονίκες, για να καταλήξει στο τεράστιο χρηματικό πρόστιμο των τριάντα μνων που, ωστόσο, θα ήταν πρόθυμοι να καταβάλουν οι σύντροφοί του. Προειδοποιεί, ωστόσο, ότι σε περίπτωση που οι Αθηναίοι του ζητούσαν να φύγει από την πόλη και να σταματήσει να μιλάει, ο ίδιος θα αρνηθεί, επειδή: «ο ανεξέταστος βίος είναι για τον άνθρωπο αβίωτος» (38a).

Κλείνοντας τον λόγο του (39e-42a), ο Σωκράτης απευθύνεται στους μόνους δικαστές που αξίζουν τον τίτλο τους, οι οποίοι, σύμφωνα με το κείμενο, είναι εκείνοι που ψήφισαν υπέρ της αθώωσής του. Σε αυτούς εκφράζει τις σκέψεις του για τον θάνατο, λέγοντας ότι ή είναι μια κατάσταση κατά την οποία κανείς παύει να υπάρχει, και έτσι και να αισθάνεται οτιδήποτε, ή, σύμφωνα με την παράδοση, μια μετοίκηση σε έναν τόπο πραγματικής κρίσης, όπου ο Σωκράτης δεν έχει να φοβηθεί τίποτε.

Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι η Απολογία είναι μια, σε γενικές γραμμές, αξιόπιστη εκδοχή του λόγου που πράγματι εκφώνησε ο Σωκράτης στη δίκη του. Άλλοι ωστόσο θεωρούν ότι πρόθεση του Πλάτωνα δεν ήταν να καταγράψει τι πράγματι είπε ο δάσκαλός του αλλά να αξιοποιήσει την αφορμή του θανάτου του Σωκράτη προκειμένου (α) να παρουσιάσει μια εικόνα του Σωκράτη (β) να προκαλέσει το αναγνωστικό κοινό, κάνοντας τον καθένα να σκεφτεί τι θα ψήφιζε στη θέση των δικαστών (και εμμέσως καταγγέλλοντας την πράξη τους), ή και (γ) να πειραματιστεί με ένα δημοφιλές γραμματειακό είδος, το οποίο μάλιστα θα βρεθεί στο στόχαστρο της κριτικής των διαλόγων που στρέφονται εναντίον όσων, συχνά ύστερα από παραγγελία του πελάτη τους, ασκούν το επάγγελμα του λογογράφου.

Οποιαδήποτε ερμηνεία και αν υιοθετήσουμε, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η Απολογία του Πλάτωνα ανήκει σε μια σειρά κειμένων που συντάχθηκαν με αφορμή

τη  δίκη του Σωκράτη είτε ως λόγοι υπεράσπισης είτε όμως και ως κατηγορίες.

Σημαντική είναι η απόκλιση του πλατωνικού κειμένου από την Απολογία του Ξενοφώντα (ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς την τυπική του συγγένεια με έναν λόγο υπεράσπισης).

Η σύγχρονη έρευνα έχει αναδείξει ενδιαφέρουσες ομοιότητες ανάμεσα σε στην Απολογία του Σωκράτη του Πλάτωνα και την Απολογία του Παλαμήδη του Γοργία. Η αποτίμηση αυτών των ομοιοτήτων βεβαίως προϋποθέτει την κριτική του Πλάτωνα στον Γοργία.Ακόμη, η Απολογία θεωρείται το πρότυπο στο οποίο γράφει την Αντίδοσή του ο Ισοκράτης, βάζοντας στο στόχαστρο της κριτικής του την πλατωνική αντίληψη για τη φιλοσοφία.