Βασικός εκπρόσωπος της παράδοσης που αργότερα ονομάστηκε ρητορική, ο Ισοκράτης πρωτοστάτησε στις εκπαιδευτικές διαμάχες του τέταρτου αιώνα και συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση του ιδεώδους της παιδείας. Ως προς τις εκπαιδευτικές του απόψεις, υπήρξε αντίπαλος του Πλάτωνα• ως προς τις πολιτικές του πεποιθήσεις, αντίπαλος του Δημοσθένη, και υποστηρικτής της ιδέας του πανελληνισμού.

Γιος ενός κατασκευαστή αυλών, ο Ισοκράτης έλαβε την παιδεία που άρμοζε σε ένα εύπορο οικογενειακό περιβάλλον (σύμφωνα με την παράδοση υπήρξε μαθητής του Γοργία). Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ασκώντας το επάγγελμα του λογογράφου, προκειμένου, όπως λέγεται, να αντιμετωπίσει την οικονομική κατάρρευση που υπέστη η οικογένειά του κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Αργότερα, γύρω στο 390, προσανατολίστηκε σε μια διαφορετική κατεύθυνση και ίδρυσε τη σχολή του. Οι βασικές παιδαγωγικές του απόψεις και η απόκλισή τους από τους αντιπάλους του στο πεδίο της εκπαίδευσης (όπως ο Αλκιδάμας ή ο Αντισθένης) διατυπώνονται στο σύντομο κείμενό του Κατά των Σοφιστών. Λέγεται ότι ο θάνατός του επήλθε, στα 98 του χρόνια, από ασιτία, λόγω της θλίψης που τον κατέβαλε ύστερα από τη μάχη της Χαιρώνειας, το 338. Στη σχολή του Ισοκράτη συνέρρεαν μαθητές από ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, οι οποίοι διέπρεψαν ως ρήτορες, αλλά και ως ιστορικοί συγγραφείς, στρατιωτικοί και πολιτικοί ηγέτες. Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, ανάμεσά τους συγκαταλέγεται, στην αρχή της σταδιοδρομίας του, και ο ίδιος ο Αριστοτέλης. Τόσο λόγω των εκπαιδευτικών απόψεων που εκπροσωπεί, όσο και εξαιτίας της ίδιας της λειτουργίας της ως ανταγωνιστικού εκπαιδευτικού ιδρύματος, η Σχολή του Ισοκράτη αναδείχθηκε ως κύριος αντίπαλος της Ακαδημίας του Πλάτωνα. Στην πολιτική σκηνή ο Ισοκράτης υπήρξε αντίπαλος του Δημοσθένη. Κεντρική θέση εδώ κατέχει η έννοια του πανελληνισμού, του ιδεώδους της ένωσης των ελληνικών πόλεων, σε βάση όχι μόνο πολιτική αλλά και πολιτισμική. Η αντίληψη αυτή αποκρυσταλλώνεται στη φράση:

«Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας». (Πανηγυρικός 50) Ονομάζουμε Έλληνες περισσότερο αυτούς που μετέχουν στην παιδεία μας παρά όσους ανήκουν στην κοινή μας φύση.

Κλειδί για την κατανόηση του γνωστού αυτού κειμένου είναι η ερμηνεία της λέξης «ἡμετέρας», που προϋποθέτει δύο αλληλένδετες θέσεις του Ισοκράτη: αφ’ ενός ότι η ελληνική παιδεία είναι κατ’ ουσίαν αυτή που καλλιεργείται στην Αθήνα, και αφ’ ετέρου ότι η παιδεία αυτή προάγεται με συστηματικό τρόπο μέσα από τη δική του διδασκαλία, την οποία ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως απόσταγμα των πολιτιστικών επιτευγμάτων της πόλης του και της ελληνικής ταυτότητας.

Η μεταγενέστερη παράδοση εντάσσει τον Ισοκράτη στον κατάλογο των Δέκα Ρητόρων. Είναι ωστόσο σημαντικό να προσέξει κανείς ότι ο ίδιος ο Ισοκράτης δεν περιγράφει το δικό του εγχείρημα ως ρητορική, αλλά ως φιλοσοφία. Αυτή η φαινομενικά παράδοξη επιλογή παύει να μας ξαφνιάζει, αν λάβουμε υπόψη μας ότι η οικεία σε εμάς διάκριση μεταξύ ρητορικής και φιλοσοφίας, αλλά και η οριοθέτηση της δεύτερης από την πρώτη, προκύπτει ως προϊόν της αντιπαλότητας που κορυφώνεται, κατά τον τέταρτο αιώνα, ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Ισοκράτη. Βεβαίως ο Ισοκράτης αντιλαμβάνεται τόσο το περιεχόμενο όσο και τη μέθοδο της φιλοσοφίας με πολύ διαφορετικούς όρους από ό,τι ο Πλάτων.

Για τον Ισοκράτη η φιλοσοφία συνίσταται στην ορθή χρήση του λόγου και στην άσκηση της ιδιότητας του πολίτη (το λέγειν κατι το πολιτεύεσθαι). Προνομιακό της πεδίο είναι το να καλλιεργεί την ικανότητα λήψης αποφάσεων (το βουλεύεσθαι), μέσα από τη συστηματική άσκηση στην παραγωγή πολιτικού λόγου. Συμβαδίζοντας με την παράδοση του Πρωταγόρα, o Ισοκράτης υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση βελτιώνει όσους ανθρώπους είναι ήδη προικισμένοι με την κατάλληλη φύση. Ξεκινώντας από τα βασικά συστατικά των λόγων, τα οποία ο Ισοκράτης περιγράφει ως «είδη» ή «ιδέες». Οι μαθητές που έχουν την κατάλληλη φύση καλούνταν να κρίνουν ποιες είναι οι πιο κατάλληλες, και να τις συνδυάσουν λαμβάνοντας υπόψη τους τη συγκυρία (τον καιρόν), χωρίς να παραμελούν τη ρυθμικότητα και τη μελωδικότητα του λόγου που παράγουν. Ως υπόδειγμα της καλλιέργειας της αισθητικής διάστασης του λόγου, ο Ισοκράτης θα αντιλαμβανόταν τα δικά του κείμενα, που χαρακτηρίζονται για το περίτεχνο ύφος τους και την αποφυγή της χασμωδίας. Ωστόσο, ο Ισοκράτης διαφοροποιείται από την παράδοση της εργαλειακής προσέγγισης του λόγου: υποστηρίζει ότι ο λόγος είναι αναπαράσταση (εἴδωλον) της ψυχής (Νικοκλής 7• Αντίδ. 255) και στοχεύει όχι μόνο στην τέρψη αλλά και στην ωφέλεια του ακροατηρίου (Πανηγυρικός 5). Σημαντική στην εκπαίδευση που προτείνει είναι η παρουσία του δασκάλου, τον οποίο ο μαθητής καλείται να μιμηθεί, όχι όμως με τον μηχανιστικό τρόπο που ο ίδιος καταλογίζει σε άλλους παιδαγωγούς (Κατά των Σοφιστών12). Ο Ισοκράτης τονίζει τη δημιουργική διάσταση του λόγου, που με τη σειρά της συνδέεται με την ικανότητα σωστής αποτίμησης της περίστασης. Ο Ισοκράτης αντιμετωπίζει συχνά με απαξιωτικό τρόπο τους άλλους παιδαγωγούς της εποχής. Καταδικάζει την απόκλισή τους από τον «κοινό νου» και την προσήλωσή τους στην άγονη καλλιέργεια τεχνικών λόγου που εντυπωσιάζουν με την παραδοξολογία τους (Ελένη 1-2), και αποπροσανατολίζουν τον μαθητή από το ζητούμενο της σύνθεσης των διαφορετικών απόψεων. Στη διαλεκτική του Σωκράτη και στα μαθηματικά της Ακαδημίας ο Ισοκράτης αναγνωρίζει μόνο προπαιδευτική αξία (Παναθηναϊκός 26-28• Αντίδοσις265-266). Στη μακρά μαθητεία στις θετικές επιστήμες μέσα από την οποία ο πλατωνικός φιλόσοφος ανακαλύπτει το δρόμο για τις Iδέες, ο Iσοκράτης αντιδιαστέλλει ένα πρόγραμμα πολύ πιο απλό και προσιτό για τον κοινό νου. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ο Ισοκράτης θεωρεί πως η ανθρώπινη γνώση εξαντλείται στο πεδίο της γνώμης (δόξα), η οποία, ωστόσο, μπορεί να καλλιεργηθεί και να είναι σωστή (Αντίδοσις 181-184). Σημαντικό στοιχείο της ταυτότητας του Ισοκράτη συνιστά η επιλογή του να αποφύγει τη δημόσια εμφάνιση και να περιοριστεί στον γραπτό λόγο. Η επιλογή αυτή σηματοδοτεί μια στροφή από την παράδοση της αντιλογίας, η οποία κυριαρχούσε στο πλαίσιο της σοφιστικής αλλά και της σωκρατικής εκπαίδευσης, προς την κατεύθυνση της σύνθεσης και της ομοφωνίας, με κύριο ιδεώδες την ὁμόνοιαν.

Ο Ισοκράτης εγκαινιάζει την παράδοση της ελληνικής παιδείας, και έτσι, έμμεσα, τη μεταγενέστερη ανθρωπιστική παιδεία που οικοδομείται κατά τα ελληνο-ρωμαϊκά πρότυπα. Η θέση που καταλαμβάνει στη νεοελληνική εκπαίδευση αποτελεί συνέχεια της διαδρομής του στο Βυζάντιο. Η σύγχρονη έρευνα εντάσσει την περίπτωση του Ισοκράτη σε μια ευρύτερη συζήτηση σχετικά με τη συγκρότηση του πολιτικού λόγου, τη φύση της ταυτότητας του συγγραφέα και τη σχέση της με το κείμενο, και με την έννοια της αυθεντίας.