Ημιτελής διάλογος του Πλάτωνα, που συνεχίζει τον Τίμαιο και τον μύθο της Ατλαντίδας.

Ο Κριτίας δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Αρχίζει εκεί που τέλειωσε ο

Τίμαιος

και σταματά στο μέσο μιας φράσης, ενώ ο Κριτίας προσπαθεί να ολοκληρώσει τον

μύθο της Ατλαντίδας

, που άρχισε να διηγείται στην εισαγωγή του Τίμαιου. Το σκηνικό και τα πρόσωπα είναι τα ίδια με τον Τίμαιο: συζητούν ο Σωκράτης, ο Κριτίας, ο Τίμαιος και ο Ερμοκράτης στην Αθήνα γύρω στα 525-520 π.Χ. Ο Τίμαιος έχει μόλις ολοκληρώσει την αφήγηση της δημιουργίας του κόσμου, και όπως συμφωνήθηκε στον Τίμαιο, ο λόγος περνά στον Κριτία, που έχει υποσχεθεί να μεταφέρει στους συνομιλητές του όσα έμαθε από τον παππού του (και τελικά από τον Σόλωνα και τους Αιγύπτιους ιερείς) για τη σύγκρουση αρχαίας Αθήνας και Ατλαντίδας. Ο Κριτίας είναι ο διαβόητος αθηναίος ολιγαρχικός, ο επικεφαλής των

Τριάκοντα Τυράννων

, και αδελφός της μητέρας του Πλάτωνα. Τόσο εδώ όσο και στους άλλους διαλόγους όπου εμφανίζεται (στον Χαρμίδη και στον Πρωταγόρα) παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα ως συνετό και αξιοσέβαστο πρόσωπο. Δεν μας είναι απολύτως σαφές πώς θα εξελισσόταν ο διάλογος, αν είχε ποτέ ολοκληρωθεί. Στο κείμενό μας γίνεται αντίστιξη ανάμεσα στη λιτή και ενάρετη αρχαία Αθήνα και στην ισχυρή και πάμπλουτη Ατλαντίδα, η οποία βαθμιαία εκπίπτει στην αδικία και την ακολασία και πρόκειται να τιμωρηθεί από τον Δία (μάλλον με τον καταποντισμό της). Πιθανότατα θα ακολουθούσε η περιγραφή της σύγκρουσης των δύο πόλεων, αφού ο Κριτίας έχει δηλώσει στον Τίμαιο ότι θα ανταποκριθεί στο αίτημα του Σωκράτη να δει την ιδανική του πολιτεία σε κίνηση (Τίμαιος 19c, 25d-26d) – δηλαδή μέσα στην ιστορία (ήμέσα στην «μυθ-ιστορία»).

Το πρώτο ερώτημα που ευλόγως τίθεται είναι γιατί ο Πλάτων επιλέγει ως θετικό πρωταγωνιστή του διαλόγου τον Κριτία. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι ο Πλάτων επιλέγει να προβάλει τη διανοητική πλευρά του Κριτία, αφού είναι γεγονός ότι ο Κριτίας κατέχει μια σημαντική θέση στην

πνευματική ατμόσφαιρα της Αθήνας

του 5ου αιώνα πλάι στους

Σοφιστές

. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι αυτό ισχύει για τους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, είναι δύσκολο να τυποστηρίξει κανείς το ίδιο για τον ομώνυμο διάλογο, όπου ο Κριτίας εμφανίζεται σαφώς ως πολιτικός. Μάλλον λοιπόν θα πρέπει να συμβιβαστούμε με την ιδέα ότι η αξιολόγηση του Πλάτωνα για τον θείο του δεν ήταν η ίδια με αυτήν που του επιφύλαξε η ιστορία. Το πιο σημαντικό όμως ερώτημα είναι γιατί ο διάλογος έμεινε ημιτελής – όταν μάλιστα το μέρος του που διασώθηκε δείχνει αρκετά προσεγμένο. Η εξήγηση που έχει προταθεί (από τον Herman στα τέλη του 19ου αιώνα) είναι ότι ο Πλάτων εγκαταλείπει την τριλογία Τίμαιος- Κριτίας-Ερμοκράτης όταν αποφασίζει να γράψει τους Νόμους, όπου ενσωματώνει όσα ήθελε να αναπτύξει μετά τον Τίμαιο. Θα μπορούσε να ενισχύσει κανείς αυτήν την άποψη λέγοντας ότι το 3ο βιβλίο των Νόμων έχει κάποια συγγένεια με τη διήγηση του Κριτία, αν εξαιρεθούν τα της Ατλαντίδας. Η ερμηνεία ωστόσο αυτή είναι απλώς δηλωτική της πλήρους άγνοιάς μας για τον τρόπο που συνέθετε ή «δημοσίευε» τα έργα του ο Πλάτων. Θα πρέπει λοιπόν να ομολογήσουμε ότι ικανοποιητική απάντηση στο ζήτημα αυτό δεν υπάρχει, αφού δεν μπορεί να αποκλειστεί ούτε καν η πιθανότητα να αφέθηκε επίτηδες ο διάλογος ημιτελής. Το σίγουρο είναι ότι ο Κριτίας, στη μορφή που μας διασώθηκε, θα εξακολουθεί να διαβάζεται ως βασική πηγή για τον περίφημο μύθο της Ατλαντίδας.