Με τον όρο «σωκρατικό πρόβλημα» περιγράφουμε τη δυσκολία να διακριθεί ο ιστορικός Σωκράτης από τον Σωκράτη των κειμένων που αναφέρονται σ’ αυτόν, και κυρίως από τον Σωκράτη των πλατωνικών διαλόγων.

Παρά την τεράστια φήμη του, η αλήθεια είναι ότι ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμεμε ασφάλεια για τον Σωκράτη. O ίδιος δεν έγραψε τίποτε – και δεν ξέρουμε ούτε καν γιατί αποφάσισε να μην γράψει. Tη φιλοσοφία του πρέπει επομένως να την μάθουμε από δεύτερο ή από τρίτο χέρι. Πολλοί άνθρωποι που ήρθαν σε άμεση επαφή με τον Σωκράτη έγραψαν γι’ αυτόν. Με την εξαίρεση του

Αριστοφάνη, που ανεβάζει τις Νεφέλες το 423 π.Χ., όταν δηλαδή ο Σωκράτης είναι ακόμη σχετικά νέος (και παρών, απ’ ό,τι λέγεται, στην παράσταση), είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η εκτεταμένη

σωκρατική γραμματείαγράφεται μετά τον άδοξο θάνατό του. Από τα κείμενα αυτά, που έχουν στόχο τη δικαίωση της μνήμης του φιλοσόφου, έφτασαν σε εμάς οι διάλογοι του Πλάτωνα και τρία έργα του

Ξενοφώντα- η Απολογία, το Συμπόσιον και ο Οικονομικός. Διαθέτουμε όμως αποσπάσματα από χαμένα σωκρατικά έργα του

Αντισθένη, του

Αρίστιππου, του Αισχίνη, του Φαίδωνα και του Ευκλείδη, από όλους δηλαδή τους γνωστούς «μαθητές» του Σωκράτη.

Είναι εντυπωσιακό ότι όλα αυτά τα κείμενα δεν είναι έργα που μιλούν για τον Σωκράτη, για τη ζωή του και τη φιλοσοφία του, αλλά λογοτεχνικά έργα (θεατρικά κείμενα θα λέγαμε σήμερα) που έχουν πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Kανένας λοιπόν από τη γενιά του Σωκράτη ή την επόμενη γενιά δεν μας έχει δώσει σαφείς πληροφορίες για τις απόψεις του, γράφοντας ως ιστορικός ή ως φιλόσοφος. Tο ίδιο ισχύει και για τα γεγονότα της ζωής του. Mόνο για τη δίκη και τον θάνατό του έχουμε αρκετά στοιχεία. Πρέπει να φθάσουμε στον

Aριστοτέλη , ο οποίος γεννήθηκε πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του Σωκράτη, για να συλλέξουμε κάποιες λακωνικές πληροφορίες για τη φιλοσοφία του.

Kανένας λοιπόν αρχαίος συγγραφέας, που γνώρισε τον Σωκράτη, δεν τον αντιμετώπισε ως ιστορικό πρόσωπο. Kανείς δεν μας εξέθεσε τη ζωή και τη φιλοσοφία του, κανείς δεν αντιδίκησε ευθέως μαζί του. Όσοι γνώρισαν τον Σωκράτη και θέλησαν να γράψουν γι’ αυτόν, το έκαναν μέσω της λογοτεχνίας. O Σωκράτης που όλοι γνωρίζουμε είναι ένα θεατρικό πρόσωπο. Eίναι η κωμική καρικατούρα του σοφιστή στις Nεφέλες και η ηρωική μορφή του φιλοσόφου στους πλατωνικούς διαλόγους. O πραγματικός Σωκράτης μένει πάντοτε κρυμμένος πίσω από μια μάσκα.

Eδώ εντοπίζεται και το λεγόμενο «σωκρατικό πρόβλημα»: πώς να ξεχωρίσει κανείς τον ιστορικό Σωκράτη από τον Σωκράτη της λογοτεχνίας, και ιδίως από τον Σωκράτη των πλατωνικών διαλόγων; O πλατωνικός Σωκράτης, ως αυτόνομη υπόσταση, θα συνεχίσει πάντοτε να αποτελεί πηγή έμπνευσης και θαυμασμού. Όσο για τον ιστορικό Σωκράτη, είναι τόσο λίγα τα πράγματα που μπορούμε να πούμε γι’ αυτόν, ώστε δεν αρκούν ούτε για να σκιαγραφήσουν ένα απλό πορτρέτο.

Ειδικά για τη φιλοσόφία του γνωρίζουμε μόνο το περίγραμμά της. Το σίγουρα είναι ότι έθεσε στο κέντρο της φιλοσοφικής αναζήτησης τον άνθρωπο και ενδιαφέρθηκε αποκλειστικά για ηθικά και πολιτικά ζητήματα. Θεώρησε ηθικό καθήκον την αυτογνωσία και τη μέριμνα για την ψυχή. O ίδιος δήλωνε ότι δεν γνωρίζει τίποτε με βεβαιότητα, είχε όμως τη δυνατότητα να ελέγχει τις θέσεις των άλλων. H φιλοσοφική μέθοδος που εφάρμοσε ήταν μια μορφή

διαλεκτικής, που στηριζόταν στη διατύπωση γενικών θέσεων και στην προσπάθεια απόρριψής τους μέσω ερωτήσεων και απαντήσεων.

Aυτά είναι όλα όσα ξέρουμε για τη φιλoσοφία του Σωκράτη. Eίναι προφανές ότι από τα στοιχεία αυτά δεν προκύπτει γιατί ο Σωκράτης είναι σημαντικός φιλόσοφος ούτε γιατί άσκησε τόσο μεγάλη επίδραση σε όσους ήρθαν σε επαφή μαζί του. Δεν μπορούμε επίσης να προσδιορίσουμε τι ήταν αυτό που τον έκανε τόσο διάσημο στην εποχή του, ώστε να αποτελεί αντικείμενο δημόσιας σάτιρας. Kαι παραμένει ανεξήγητη η πηγή του «σωκρατικού προβλήματος». Γιατί απέφυγαν όλοι, φίλοι και εχθροί, να μιλήσουν για τον Σωκράτη ευθέως; Γιατί όλοι προτίμησαν τη λογοτεχνική μετάπλαση;

Ένας φιλόσοφος όμως δεν μπορεί να γίνει γοητευτικό λογοτεχνικό πρόσωπο, παρά μόνο αν η ζωή του προκαλεί περισσότερο ενδιαφέρον από τις θεωρίες του. «Eίναι εκπληκτικό, αλλά αυτός ο άνθρωπος δεν μοιάζει με κανέναν, ούτε από τους παλαιότερους ούτε από τους τωρινούς», λέει ο Aλκιβιάδης στο πλατωνικό Συμπόσιο. «Όσο κι αν ψάξεις δεν θα βρεις κανέναν σαν κι αυτόν· τόσο αλλόκοτος («άτοπος»)είναι και ο ίδιος και οι λόγοι του» (Συμπόσιον 221 cd). Tου αρέσει να ειρωνεύεται τους συνομιλητές του, δίνει την εντύπωση ότι παίζει συνομιλώντας. Μιλά για σοβαρά θέματα χρησιμοποιώντας παράδοξα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, όμως στο τέλος οι συνομιλητές του αντιλαμβάνονται ότι «οι δικές του συζητήσεις είναι οι μόνες που έχουν πραγματικό νόημα» (Συμπόσιον 221e-222a), οι λόγοι του «αιχμαλωτίζουν και εκστασιάζουν τους ανθρώπους» και έχουν τη δύναμη να τους κάνουν να «αντιλαμβάνονται ότι δεν αξίζει να ζουν όπως ζουν» (στο ίδιο 215d-216a).

Όλα δείχνουν ότι η μορφή του Σωκράτη προκάλεσε βαθύτατη εντύπωση στους συγχρόνους του. Eλάχιστοι κατανόησαν το ακριβές νόημα της διδασκαλίας του - γι αυτό και μας παραδίδονται τόσο διαφορετικές περιγραφές των απόψεών του. Ωστόσο, είναι κοινή η πεποίθηση ότι ο Σωκράτης ενσαρκώνει ένα νέο ιδεώδες φιλοσόφου. Στο σωκρατικό ιδεώδες το περιεχόμενο των φιλοσοφικών θεωριών και η μέθοδος έκθεσής τους είναι αναπόσπαστα δεμένα με τον τρόπο ζωής του φιλοσόφου. H μέριμνα για την καλλιέργεια του εαυτού και τη σωστή ζωή γίνεται το πρωταρχικό καθήκον του φιλοσόφου και επισκιάζει σε μεγάλο βαθμό τις φιλοσοφικές αντιλήψεις. H φιλοσοφία του Σωκράτη είναι, πρώτα απ’ όλα, η ίδια του η ζωή.

Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να βρεθεί μια λύση στο σωκρατικό πρόβλημα. Όσοι θεωρούν ότι μπορούν να ανασυνθέσουν τον ιστορικό Σωκράτη και τη συμβολή του στη φιλοσοφία, αφενός στηρίζονται σε όσα μας λέει ο Αριστοτέλης γι’ αυτόν, και αφετέρου αναζητούν τη σωκρατική φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, όπου ο Πλάτων υποτίθεται ότι εκθέτει ακόμη τις απόψεις του δασκάλου του. Αντιθέτως, μειώνουν τη σημασία της μαρτυρίας του Ξενοφώντα, θεωρώντας τον φιλοσοφικά απαίδευτο, ενώ απορρίπτουν ολοσχερώς τη σωκρατική μετάπλαση του Αριστοφάνη. Ο Γρ. Βλαστός, στον Σωκράτη [1993] του, μας έχει δώσει την πιο συνεκτική πρόσφατη ανασυγκρότηση.

Όλες όμως οι προϋποθέσεις που στηρίζουν μια τέτοια απόπειρα είναι αστήρικτες. Ο Αριστοτέλης είναι πολύ μεταγενέστερος του Σωκράτη και αντλεί τις πληροφορίες του ακριβώς από την πλατωνική παράδοση. Δεν είμαστε σίγουροι για τη χρονολογική κατάταξη των πλατωνικών διαλόγων, ενώ ακόμη και σ’ αυτούς που θεωρούνται πρώιμοι, ο Σωκράτης πολλές φορές εμφανίζεται να υποστηρίζει αντικρουόμενες θέσεις. Η φιλοσοφική αφέλεια του Ξενοφώντα θα μπορούσε να εκληφθεί ως ενισχυτική της μαρτυρίας του για τον Σωκράτη. Ενώ και ο Σωκράτης των Νεφελών δεν θα μπορούσε να προκαλέσει θυμηδία στο αθηναϊκό ακροατήριο, αν ήταν δεν είχε καμμία σχέση προς τον πραγματικό Σωκράτη.

Όπως λοιπόν έδειξε θαυμάσια ο Ολάφ Ζιγκόν [1995], από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι στον πλούτο των λογοτεχνικών μαρτυριών δεν έχουμε να αντιπαραθέσουμε ιστορικά στοιχεία, αντιλαμβανόμαστε ότι το σωκρατικό πρόβλημα είναι καταδικασμένο να μείνει άλυτο.