Γραμματικός, φιλόσοφος και θεολόγος που άκμασε στην Αλεξάνδρεια (π.485/490-π.570/575). Μαθήτευσε στη νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας και αποτελεί έναν από τους κυριότερους εκπροσώπους της.

Ο Ιωάννης γεννήθηκε περίπου το 485/490 και πέθανε περίπου το 570/575. Είναι άγνωστο αν γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, αλλά έζησε και μάλλον πέθανε εκεί, κρίνοντας από τη συχνή εμφάνιση του προσωνυμίου Ἀλεξανδρεύς στη χειρόγραφη παράδοση των έργων του. Το όνομά του μας κατευθύνει να υποθέσουμε ότι γεννήθηκε σε χριστιανική οικογένεια. Ο Ιωάννης είναι επίσης γνωστός με τα επίθετα γραμματικός και φιλόπονος. Το πρώτο είναι το μόνο που χρησιμοποιούσε και ο ίδιος για τον εαυτό του και υποδηλώνει την ενασχόλησή του με τη γραμματική. Έχουν υποστηριχθεί διάφορες ερμηνείες σχετικά με το προσωνύμιο φιλόπονος∙ η επικρατούσα άποψη είναι ότι του δόθηκε γιατί υπήρξε εραστής της επίπονης πνευματικής μελέτης. Οι σπουδές του Ιωάννη Φιλόπονου στη γραμματική τοποθετούνται χρονικά πριν από την ένταξή του στη *

νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας

περίπου το 510, όταν μόλις είχε φύγει ο σύγχρονός του Σιμπλίκιος. Δάσκαλος του Φιλόπονου υπήρξε ο επικεφαλής της σχολής *

Αμμώνιος Ερμείου

. Το συγγραφικό έργο του Φιλόπονου είναι γνωστό για την ευρύτητα των θεμάτων με τα οποία καταπιάστηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του, όπως η γραμματική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η αστρονομία και η θεολογία. Τα έργα του Φιλόπονου που σώζονται ως τις μέρες μας είναι τα ακόλουθα. Οι γραμματικές πραγματείες Περὶ διαφόρων τόνων και Τονικὰ παραγγέλματα, ένα εγχειρίδιο που άπτεται της αστρονομίας με τίτλο Περὶ τῆς τοῦ ἀστρολάβου χρήσεως καὶ κατασκευῆς και το υπόμνημα Εἰς ἀριθμητικὴν εἰσαγωγὴν του Νικόμαχου Γερασινού. Σώζονται τέσσερα υπομνήματα σε αριστοτελικά έργα υπό το όνομα του Φιλόπονου που αποτελούν εκδόσεις των διαλέξεων (σχολικαὶ ἀποσημειώσεις ἐκ τῶν συνουσιῶν) του δασκάλου του Αμμώνιου Ερμείου: τα Εἰς Πρότερα ἀναλυτικὰ (δύο βιβλία), Εἰς Ὕστερα ἀναλυτικὰ (δύο βιβλία), Εἰς Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς (δύο βιβλία) και Εἰς Περὶ ψυχῆς (τρία βιβλία, το τρίτο αμφιβόλου πατρότητας). Αξιοσημείωτο είναι ότι τα τρία τελευταία υπομνήματα εμπεριέχουν και προσωπικές παρατηρήσεις του Φιλόπονου. Επιπλέον, σώζονται τα υπομνήματά του Εἰς Κατηγορίας (που πιθανόν αντικατοπτρίζει τις διδασκαλίες του Αμμώνιου), Εἰς Μετεωρολογικὰ (πρώτο βιβλίο) και Εἰς Φυσικὴν ἀκρόασιν (τα πρώτα τέσσερα βιβλία σώζονται εξ ολοκλήρου, ενώ τα τελευταία τέσσερα αποσπασματικά). Τέλος, να σημειωθεί ότι ο Φιλόπονος μάλλον συνέγραψε έργα, όπως υπομνήματα στην Εἰσαγωγή του Πορφύριου και στον πλατωνικό Φαίδωνα, καθώς και μια φιλοσοφικο-μαθηματική πραγματεία με τον τίτλο Σύμμικτα θεωρήματα, τα οποία δεν σώζονται. Φιλοσοφικά κείμενα του Φιλόπονου που χαρακτηρίζονται ως τα πρώτα σημάδια στροφής του προς την ενασχόληση με θεολογικά ζητήματα αποτελούν τα Κατὰ Πρόκλου περὶ ἀϊδιότητος κόσμου ἐπιχειρημάτων και το Κατὰ Ἀριστοτέλους περὶ ἀϊδιότητος κόσμου. Οι σημαντικότερες από τις κυρίως θεολογικές πραγματείες του Φιλόπονου που διασώθηκαν είναι οι πραγματείες Τῶν εἰς τὴν Μωυσέως κοσμογονίαν ἐξηγητικῶν (γνωστό και ως De opificio mundi), Διαιτητὴς (σώθηκε σε συριακή μετάφραση), Περὶ Τριάδος, Περὶ ἀναστάσεως, Περὶ Πάσχα και μια πραγματεία προς τον Σέργιο τον Πρεσβύτερο με θέμα το όλον και τα μέρη.

Η διπλή ταυτότητα του Φιλόπονου, ως μελετητή της πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας και ως πρεσβευτή χριστιανικών δογμάτων, έχει απασχολήσει φιλόσοφους και θεολόγους από την αρχαιότητα ως σήμερα. Είναι βέβαιο ότι οι χριστιανικές αντιλήψεις του επηρέασαν τις φιλοσοφικές του θέσεις και αντιστρόφως. Έχει υποστηριχθεί, αλλά δεν είναι γενικώς αποδεκτό, ότι ο Φιλόπονος έκανε μία επιθετική στροφή προς τη νεοπλατωνική φιλοσοφία υποστηρίζοντας ενθέρμως τον χριστιανισμό κατά το 529, όταν ο Ιουστινιανός επέβαλε μέτρα που στην ουσία απέκλεισαν τη συνέχιση των φιλοσοφικών διδασκαλιών της νεοπλατωνικής σχολής των Αθηνών. Είναι δύσκολο να σταχυολογήσει κανείς τις πλατωνικές αντιλήψεις του ίδιου του Φιλόπονου λόγω της έλλειψης των τυχόν πλατωνικών του υπομνημάτων. Ο μελετητής του Φιλόπονου καλείται να εντοπίσει ψήγματα του πλατωνισμού που πρέσβευε μέσα από τα υπομνήματά του στα έργα του Αριστοτέλη ή από το πολεμικό του έργο ενάντια στα επιχειρήματα του *

Πρόκλου

για την αιωνιότητα του κόσμου. Το γεγονός ότι ο Φιλόπονος υπήρξε ενεργό μέλος της σχολής της Αλεξάνδρειας δεν σημαίνει ότι δεν μπορούσε να διαφωνεί είτε με τον Πλάτωνα είτε με τον Αριστοτέλη, γεγονός μάλιστα που δεν απέχει πολύ από το έργο του σχολιαστή όπως το όρισε ο Αμμώνιος Ερμείου στην ίδια σχολή. Έτσι, παρατηρεί κανείς ότι ο Φιλόπονος προέτασσε την αλήθεια έναντι της αυθεντίας. Ενώ χρησιμοποιεί συχνά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως αυθεντίες, συχνά κρατά κριτική στάση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της συγκρότησης αληθών πεποιθήσεων για τα πράγματα και τον κόσμο, ο Φιλόπονος απορρίπτει αριστοτελικές θέσεις (π.χ. την κίνηση των ριπτόμενων σωμάτων, την ανυπαρξία του κενού) και υπερασπίζεται αντιλήψεις ύστερης πλατωνικής έμπνευσης (όπως, π.χ., η αθανασία της ψυχής και το φωτεινό της όχημα, και η θεωρία του ότι ο τόπος είναι ένα τρισδιάστατο διάστημα). Ακόμη και η περίφημη διαφωνία του Φιλόπονου με την πλατωνική –και εν γένει φιλοσοφική– παράδοση ότι ο κόσμος δεν είναι αιώνιος αλλά έχει αρχή και τέλος, στηρίζεται εν μέρει σε μια ιδιότυπη ερμηνεία του πλατωνικού Τιμαίου (πιθανότατα επηρεασμένη από τον χριστιανισμό) αντιτιθέμενη προς την ερμηνεία του Πρόκλου. Ο Φιλόπονος χαρακτηρίζεται πλατωνικός φιλόσοφος στον βαθμό που αντλεί και αποδέχεται θέσεις του Πλάτωνα με τον ίδιο τρόπο που μπορεί να χαρακτηριστεί και αριστοτελικός, όταν ακολουθεί είτε τις θέσεις είτε τις μεθόδους προσέγγισης ζητημάτων του Αριστοτέλη. Παρ’ όλα αυτά η επιμονή του Φιλόπονου στην αναζήτηση της αλήθειας και η παρεπόμενη επικριτική του στάση προς τη φιλοσοφική παράδοση ευθύνονται για τη σπουδαιότητα της συμβολής των θεωριών του τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε επιστημονικό επίπεδο.