Κατηγορία: Πλατωνικά έργα

Πρώτες έντυπες εκδόσεις του πλατωνικού έργου

Η editio princeps του συνόλου του πλατωνικού έργου κυκλοφόρησε με την επιμέλεια του Μάρκου Μουσούρου, από το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου στη Βενετία, το 1513. Ως τα τέλη του 16ου αιώνα τυπώθηκαν τέσσερις ακόμη εκδόσεις των Απάντων του Πλάτωνα, δύο στη Βασιλεία, και από μια στη Γενεύη και τη Λυών – οι δύο τελευταίες περιλαμβάνουν και τη λατινική μετάφραση. Αυτοτελείς εκδόσεις των πλατωνικών Διαλόγων και των Νόμων άρχισαν να κυκλοφορούν από το 1531, βασισμένες στην editio princeps του 1513. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η Επιστολή του Πλάτωνα προς τον τύραννο των Συρακουσών Δίωνα Α΄, η οποία περιλαμβάνεται στις Επιστολές που συνέλεξε ο Μουσούρος και τυπώθηκαν στη Βενετία από τον Άλδο το 1499 (Renoird, 18, 1).

Η editio princeps

Η προπαρασκευή της editio princeps των Απάντων του Πλάτωνα παραμένει άγνωστο πόσο ακριβώς διάρκεσε στον τυπογραφικό οίκο του Άλδου Μανούτιου, ωστόσο ο σπουδαίος Γερμανός ουμανιστής Johann Cuno, που εργαζόταν στο κατάστημα του Άλδου, μαρτυρεί πως από τα τέλη Δεκεμβρίου του 1506 είχε ήδη συζητηθεί σοβαρά το χρονικό διάστημα που απαιτείτο για την έκδοση των κειμένων του Πλάτωνα και του Πλούταρχου. Ο Άλδος άλλωστε είχε προαναγγείλει την έκδοση του Πλάτωνα από τον Πρόλογο του δεύτερου τόμου του Αριστοτέλη (1497). Η έκδοση του Πλάτωνα βασίστηκε στη φιλολογική επιμέλεια του Μάρκου Μουσούρου, του σπουδαιότερου φιλολόγου κατά την Αναγέννηση, για την οποία χρησιμοποίησε «παλαιοις τισι και αξιοπίστοις κεχρημένον χειρογράφοις», όπως μαρτυρείται από τον κολοφώνα του βιβλίου. Η ελληνική έκδοση του Πλάτωνα κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1513 (Renouard, 62, 4) και χαιρετίστηκε από τον πνευματικό κόσμο της Αναγέννησης ως εκδοτικό επίτευγμα μεγαλύτερο και από την έκδοση του συνόλου των εσωτερικών συγγραμμάτων τoυ Αριστοτέλη (Βενετία, Άλδος, 1495-1498). Για τα χειρόγραφα γνωρίζουμε, σήμερα, ότι ανήκαν στην προσωπική συλλογή του Μουσούρου και διασώθηκαν ως τις μέρες μας στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας: Marc. Gr. Iv,2 (70) και Marc. Gr. iv1 (71). Από όσο γνωρίζω, δεν υπάρχει φιλολογική μελέτη που να κρίνει την έκδοση του Μουσούρου, μπορούμε μόνο να συλλέξουμε διορθώσεις και βελτιώσεις χωρίων, που βασίστηκαν σε πιο αξιόπιστα χειρόγραφα από αυτά που είχε στη διάθεσή του ο Μουσούρος, τα οποία σημειώνονται παρασελίδια, στην έκδοση του Ερρίκου Στέφανου, το 1578. Η έκδοση, που είναι αφιερωμένη στον πάπα Λέοντα Ι΄, περιλαμβάνει εκτενές εισαγωγικό κείμενο, στα λατινικά, που υπογράφει ο Άλδος και ένα λυρικό ποίημα του Μουσούρου, Ωδή είς Πλάτωνα, από τα σπουδαιότερα στιχουργήματα που συνέταξαν οι Έλληνες κατά την Αναγέννηση. Τόσο ο Άλδος όσο και ο Μουσούρος υπενθυμίζουν στον νεαρό Πάπα τη μεγάλη συμβολή των Μεδίκων στη διάδοση της πλατωνικής σκέψης στη Δύση, αφενός με την ίδρυση της Ακαδημίας από τον Marsilio Ficino (με την υποστήριξη του Κόσιμο Μέδικου) και αφετέρου με τη λατινική μετάφρασή του, που κατέστησε το πλατωνικό έργο προσιτό σε πολύ ευρύτερο κοινό. Τονίζουν, επίσης, ότι όπως ο Ficino αφιέρωσε το πόνημά του στον Λαυρέντιο τον Μεγαλοπρεπή (1484), έτσι και αυτοί, αποτίοντας φόρο τιμής στα μέλη της ένδοξης οικογένειας των Μεδίκων, αφιερώνουν τον ελληνικό Πλάτωνα στον Λέοντα Ι΄(Ιωάννη Μέδικο). Τον παροτρύνουν μάλιστα να ηγηθεί σταυροφορίας για τη διάδοση των γραμμάτων και των τεχνών και την ίδρυση Ακαδημίας στη Ρώμη, με πρότυπο αυτήν του Πλάτωνα στην Αθήνα. Τον προτρέπουν, επίσης, να συνδέσει το κλασικό πνεύμα με τη χριστιανική ευσέβεια, που αντιπροσωπεύουν την ασφαλέστερη οδό προς την ευδαιμονία.

Επόμενες εκδόσεις

Η επόμενη έκδοση των Απάντων του Πλάτωνα κυκλοφόρησε από τον τυπογραφικό οίκο του Johannes Valderus, στη Βασιλεία, το 1534 (Hoffmann, III, 118). Την έκδοση συνοδεύουν τα Σχόλια του Πρόκλου στον Τίμαιο και στα Πολιτικά θησαυρού της παλαιάς φιλοσοφίας μεγίστου, όπως και άλλα σχόλια και απόψεις γύρω από τα έργα του Πλάτωνα. Την επιμέλεια είχε ένας προικισμένος προτεστάντης ουμανιστής, o Simon Grynaeus, τον οποίον είχε επιλέξει ο Johannes Oecolampadius να διδάξει ελληνικά από την επίσημη έδρα του Πανεπιστημίου της Βασιλείας. O Grynaeus επέφερε αρκετές διορθώσεις στην έκδοση του Άλδου και του Μουσούρου (1513), χωρίς όμως να συγκρίνεται με αυτήν. Είκοσι περίπου χρόνια αργότερα, και πάλι στη Βασιλεία, επανεκδόθηκαν τα Άπαντα του Πλάτωνα, αυτή τη φορά από το τυπογραφείο του Henricus Petri, το 1556 (Hoffmann, III, 118-119). Το προλογικό σημείωμα υπογράφει ο Marcus Hopper, γραμματέας του Petri και καθηγητής των ελληνικών στην έδρα του Πανεπιστημίου της Βασιλείας, και το αφιερώνει στον Basilio Amerbach, μέλος του ομώνυμου μεγάλου τυπογραφικού οίκου της Βασιλείας. Ο Hopper επισημαίνει δύο κυρίως πράγματα στον Πρόλογό του: πως ή έκδοση σχεδιάστηκε έτσι ώστε να είναι πιο προσιτή (οικονομικά) και εύχρηστη στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό –αφαιρέθηκαν τα Σχόλια του Πρόκλου στον Τίμαιο–, και πως, με την εξαντλητική αναζήτηση του Arnoldus Arlenius νέων χειρογράφων από την Ιταλία, κατέστη εφικτό να επισημανθούν και να διορθωθούν πλήθος λαθών (οι διορθώσεις αριθμούν τις 1.000), έτσι ώστε η έκδοση να αντιπροσωπεύει την πλέον αξιόπιστη. Το 1578 θα εκδοθεί στη Γενεύη το μεγαλειώδες πόνημα του Ερρίκου Στεφάνου, με τον τίτλο Πλάτων, Άπαντα τα Σωζόμενα, σε τρεις μεγαλόσχημους τόμους (Hoffmann, III, 119-121). Πρόκειται, πέρα από εκδοτικό άθλο, και για τυπογραφικό αριστούργημα. Πλούσια και καλλίγραμμα επίτιτλα και πρωτογράμματα κοσμούν την έκδοση, ενώ το ελληνικό, με παράλληλο το λατινικό, κείμενο ορίζεται από διαγραμμίσεις, στο περιθώριο των οποίων τυπώθηκαν οι φιλολογικές παρεμβάσεις του Στέφανου στις προηγούμενες εκδόσεις. Από τον Πρόλογο της έκδοσης ο Στέφανος γνωστοποιεί προς τους αναγνώστες ότι πρόθεσή του ήταν να εκδώσει ένα βιβλίο αντάξιο του Πλάτωνα και της αίγλης του τυπογραφείου του. Για την απόδοση του ελληνικού κείμενου αντέβαλε την πρώτη έκδοση των Άλδου και Μουσούρου (1513), όπως και τις δύο προηγούμενες που αναφέραμε, της Βασιλείας (1534 και 1556), και για τους Νόμους έλαβε υπόψη του την έκδοση της Λουβέν (1531), όπως και διάφορα άλλα χειρόγραφα. Αποκατέστησε παραποιημένα αποσπάσματα, και όπου δεν κατέληξε σε ικανοποιητικά αποτελέσματα κατέφυγε σε συγκερασμούς, αλλά πάντα σε δεύτερο επίπεδο «εις δεύτερον πλουν». Έχοντας επίγνωση του παρακινδυνευμένου αυτής της μεθόδου, επέλεξε να μην επέμβει στο κείμενο, αλλά να παραθέσει παρασελίδια τις προτάσεις του. Για τη λατινική μετάφραση του Πλάτωνα, ο Ερρίκος αγνόησε τη στερεότυπη λατινική του Ficino και ανέθεσε στον Jean de Serres (Serranus) να εκπονήσει νέα, με δικά του σχόλια. Ο de Serres δεν προσέγγισε το κείμενο με την απαιτούμενη «ευλάβεια», με αποτέλεσμα να αντιδράσει ο Στέφανος και η αντιδικία τους να καταλήξει στα δικαστήρια. Ο de Serres συνέταξε τρεις αφιερωτικούς Προλόγους, που κοσμούν την έκδοση και παρέχουν πολύτιμα στοιχεία, αφιερωμένους στη βασίλισσα Ελισάβετ της Αγγλίας, στον Ιάκωβο Στ΄ της Σκωτίας και στη Δημοκρατία της Βέρνης. Η πρώτη ολοκληρωμένη έκδοση του των Απάντων του Πλάτωνα, με την έννοια ότι περιλαμβάνει και τη λατινική μετάφραση, αποτέλεσε για δύο αιώνες στερεότυπο και απαραίτητο εργαλείο για όποιον καταπιάνονταν με πλατωνικές μελέτες. Μάλιστα έως και σήμερα, η σελιδαρίθμησή της, θεωρείται παγκόσμια ως η έγκυρη αναφορά σε κείμενο του Πλάτωνα. Η τελευταία έκδοση των Απάντων του Πλάτωνα, τον 16ο αιώνα, τυπώθηκε στη Λυών (1590) και συνοδεύεται από τη λατινική μετάφραση του Ficino και πάλι, καθώς η μετάφραση του de Serres δεν επανεκδόθηκε ποτέ. Εκδότης και τυπογράφος ήταν ο Franciscus le Preux (Hoffmann, III, 121). To ελληνικό κείμενο βασίστηκε στην έκδοση του Μουσούρου και στις βελτιώσεις ορισμένων χωρίων, όπως καταγράφονται στην έκδοση του Στεφάνου, ενώ η λατινική μετάφραση του Ficino τυπώθηκε με τις αναθεωρήσεις και διορθώσεις που είχε κάνει o Simon Grynaeus (Βασιλεία 1534). Το έργο όμως του Grynaeus είχε κακοπάθει στα χέρια ασυνείδητων τυπογράφων και αποκαταστάθηκε από τον τυπογράφο της Λυών Antoine Vincente τo 1557 (Hoffmann, III, 138). Ο Vincente δεν παρέλειψε, από τον Πρόλογό του, να καταφερθεί εναντίον εκείνων που είχαν επιμεληθεί τυπογραφικά προηγούμενες διορθώσεις του Grynaeus στη μετάφραση του Ficino. Παρέθεσε σε τρεις μεγαλόσχημες σελίδες τα λάθη που αποκατέστησε, δηλώνοντας πως όσα επισημαίνει δεν είναι παρά μικρό δείγμα της έκτασης των διορθώσεων που επέφερε. Ο Vincente δεν αρκέστηκε στην αποκατάσταση της μετάφρασης του Grynaeus, αλλά αντέβαλε ο ίδιος ορισμένα αποσπάσματα, πιθανότατα από την έκδοση του Petri (Βασιλεία 1554. Τελικά, όμως, οι επεμβάσεις και αναθεωρήσεις των διαφόρων λογίων στη μετάφραση του Ficino έφθασε να αντιπροσωπεύει δικό τους έργο παρά του ίδιου.

Επίλογος

Στα εκδοτικά επιτεύγματα του 16ου αιώνα, αναμφίβολα περιλαμβάνεται η έκδοση του Μουσούρου στο τυπογραφείο του Άλδου, το 1513, όχι μόνο γι’ αυτό καθεαυτό το γεγονός, αλλά και επειδή αποτέλεσε έτοιμη τροφή για όσους επανεξέδωσαν τα Άπαντα του Πλάτωνα αλλά και μεμονωμένα Διαλόγους κατά τον 16ο αιώνα. Να σημειώσουμε εδώ πως, έως και το 1845 περίπου, κυκλοφόρησαν περισσότερες από 330 αυτοτελείς εκδόσεις των Διαλόγων.

Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος
  • Dibdin, Fr. Th. An Introduction to the Knowledge of Rare and Valuable Editions of the Greek and Latin Classics, I-II. London, 1827.
  • Firmin-Didot, A. Alde Manuce et l’Hellénisme à Venise. Paris, 1875.
  • Hoffmann, S.F.W. Bibliographisches Lexicon der gesammten Literatur der Griechen (ανατύπ. Adolf M. Hakkert). Amsterdam, 1961.
  • Reverdin, O. ed. Homère chez Kalvin. Genève Librairie Droz, 2000..
  • Renouard, Ant. Aug. Annales de l’imprimerie des Alde, ou Histoire des trois Manuce et de leurs éditions. Paris, Renouard, 1834.
  • Schreiber, F. The Estiennes. An Annotated Catalogue of 300 Highlights of their Various Presses,. New York, 1982.
  • Στάικος, Κ. Σπ. Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. V, Από τον Πετράρχη έως τον Μιχαήλ Άγγελο. Αθήνα, 2011.
Αρχαίες βιογραφίες του Πλάτωνα

Αρχαίες βιογραφίες του Πλάτωνα

Από την αρχαιότητα μας σώζονται έξι εκτενείς βιογραφίες του...

Δαμάσκιος

Δαμάσκιος

Ο τελευταίος φιλόσοφος (διάδοχος) της νεοπλατωνικής σχολής...

Πλατωνισμός στον 20ό αιώνα: μεταφυσική

Πλατωνισμός στον 20ό αιώνα: μεταφυσική

Η επίδραση του Πλάτωνα στη μεταφυσική του 20ου αιώνα...

Γεώργιος Παχυμέρης

Γεώργιος Παχυμέρης

Βυζαντινός λόγιος και φιλόσοφος, υψηλόβαθμος αξιωματούχος...