Ο διάδοχος του Πλάτωνα στην ηγεσία της Ακαδημίας. Ένας από τουςσημαντικούς φιλοσόφους του 4ου αιώνα, με συμβολή στη μεταφυσική, τη θεωρία της γνώσης και την ηθική, τα έργα του οποίου δεν διασώθηκαν

Ο Σπεύσιππος ήταν Αθηναίος, ανιψιός του

(γιος της αδελφής του Πωτώνης). Ανήκε στον πυρήνα του πλατωνικού κύκλου, θα πρέπει να υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της Ακαδημίας, και ήταν αυτός που έγινε ο δεύτερος Σχολάρχης της, μετά τον θάνατο του Πλάτωνα το 347 π.Χ. – για τις ακριβείς ωστόσο συνθήκες της διαδοχής στην ηγεσία της Σχολής δεν έχουμε αξιόπιστες πληροφορίες. Έμεινε επικεφαλής της Ακαδημίας μέχρι τον θάνατό του το 339 π.Χ., οπότε τον διαδέχθηκε ο

. Ο

(ΒίοιIV, 1-5) παραθέτει κάποια ανέκδοτα για τον χαρακτήρα τουΣπεύσιππου, τα οποία δεν θεωρούνται αξιόπιστα, δεν αναφέρει όμως σχεδόν τίποτε για τη φιλοσοφία του. Μας δίνει ωστόσο ένα κατάλογο περίπου 30 τίτλων έργων του, από τα οποία δυστυχώς κανένα δεν σώθηκε. Από τον κατάλογο προκύπτει ότι ο Σπεύσιππος είχε μεγάλη συγγραφική δραστηριότητα: έγραψε διαλόγους (λ.χ. Αρίστιππος, Κέφαλος), πραγματείες με ηθική θεματολογία (λ.χ. Περίφιλίας, Πολίτης), πραγματείες φυσικής ή μεταφυσικής (Περί φιλοσοφίας, Περί ψυχής) και εγχειρίδια διαλεκτικής ή ρητορικής τέχνης (Τα Όμοια, Τεχνών έλεγχος, Τεχνικόν).

Όπως όλοι οι βασικοί μαθητές του Πλάτωνα, ο Σπεύσιππος θεμελιώνει τη φιλοσοφία του σε μια εκδοχή της ύστερης πλατωνικής οντολογίας, και ειδικότερα των λεγομένων «

». Σύμφωνα με τα δόγματα αυτά, ο Πλάτων παρήγαγε όλη τη νοητή και αισθητή πραγματικότητα (Ιδέες, μαθηματικές οντότητες, και αισθητά) από δύο ανώτατες αρχές, το Ένα και την Αόριστο Δυάδα. Κατά παρόμοιο τρόπο, ο Σπεύσιππος θέτει ως αρχές το Ένα και το «πλήθος», όπου το «πλήθος» θα πρέπει να το αντιληφθούμε ως αρχή πολλαπλότητας και απροσδιοριστίας. Ενώ όμως ο Πλάτων εκλάμβανε ως πρώτη παραγωγή την (λογική) παραγωγή των Ιδεών από την «μετοχή» της Αορίστου Δυάδας στο Ένα, ο Σπεύσιππος φαίνεται ότι απέρριψε την ύπαρξη των Ιδεών και θεώρησε ότι το πρώτο οντολογικό επίπεδο, αμέσως μετά τις Αρχές, το καταλαμβάνουν οι Αριθμοί. Η αλήθεια είναι ότι και ο Πλάτων, κατά μια τουλάχιστον ερμηνεία, ταύτιζε τις Ιδέες του με τους ειδητικούς Αριθμούς (τους Αριθμούς που αποτελούν ενιαίες και αυτόνομες οντότητες και δεν υπεισέρχονται σε πράξεις όπως οι μαθηματικοί αριθμοί)∙ οι αριθμοί ωστόσο του Σπεύσιππου δεν ήταν οι πλατωνικές Ιδέες-Αριθμοί, αλλά οι αριθμοί των μαθηματικών. Η προτίμηση των αριθμών έναντι των Ιδεών συνάδει με τη διαδεδομένη αντίληψη ότι ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης επιχείρησαν τη σύζευξη του πλατωνισμού με τον

. Ο

, που δεν είχε σε μεγάλη εκτίμηση τον Σπεύσιππο, τον κατηγορεί ότι συλλαμβάνει την πραγματικότητα με μορφή «επεισοδίων». Αυτό που ενδεχομένως έχει στον νου του ο Αριστοτέλης είναι η ιεραρχία του όντος που εισήγαγε ο Σπεύσιππος, τοποθετώντας μετά τους αριθμούς, τα γεωμετρικά μεγέθη και, παρακάτω, τις ψυχές και τις αισθητές οντότητες. Γενεσιουργό ρόλο στην παραγωγή των αριθμών είχε το 1 (που, αντίθετα με την ελληνική παράδοση, ο Σπεύσιππος εκλάμβανε ως τον πρώτο αριθμό), η «στιγμή» (δηλαδή, το σημείο) στην παραγωγή των γεωμετρικών μεγεθών, και κάποιες αντίστοιχες αρχές για την παραγωγή των ψυχών και των αισθητών όντων. Η αυτόνομη παραγωγή της κάθε κατηγορίας οντοτήτων θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια σειρά ανεξάρτητων επεισοδίων. Το ωραίο και το αγαθό εμφανίζονταν, κατά τον Σπεύσιππο, μόνο στο δεύτερο επίπεδο των όντων (στα γεωμετρικά μεγέθη), ενώ το κακό μόνο στο τρίτο και στο τέταρτο. Οι ανώτατες αρχές και οι Αριθμοί ήταν απαλλαγμένες από ηθικά κατηγορήματα. Μάλιστα ο Σπεύσιππος, ακολουθώντας ίσως τον Πλάτωνα που στην

είχε δηλώσει ότι το Αγαθό βρίσκεται «επέκεινα τουόντος» (509b2-10), θεώρησε ότι και το δικό του Έν δεν ανήκει στα όντα, αλλά βρίσκεται υπεράνω των όντων. Τέλος, κάποιο ρόλο στην οντολογία του έπαιζε και το 10 (η πυθαγόρεια «τετρακτύς»), ως τέλειος αριθμός, αλλά τα στοιχεία που διαθέτουμε δεν μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε ποιον ακριβώς ρόλο.

Ο Αριστοτέλης στα Αναλυτικά ύστερα (97a6-8) κατηγορεί όσους αρνούνται τη δυνατότητα των ορισμών και των διαιρέσεων, επειδή κατά τη γνώμη τους, ο σωστός ορισμός ενός όντος ( και η σωστή διαίρεση) προϋποθέτει την πλήρη γνώση όλων των όντων. Οι αρχαίοι και οι σύγχρονοι σχολιαστές συμφωνούν ότι στόχος του Αριστοτέλη είναι ο Σπεύσιππος, στον οποίο αποδίδει μια «ολιστική» γνωσιακή στάση. Είναι όμως μάλλον απίθανο να ήθελε ο Σπεύσιππος να υπονομεύσει κάθε δυνατότητα γνώσης. Πιθανόν να ήθελε να τονίσει πόσο πιο αμφίβολη είναι η γνώση των αισθητών όντων, όπου μπορεί κανείς να διαπιστώσει έναν μικρό αριθμό ομοιοτήτων και διαφορών από τα άλλα αισθητά όντα, σε σχέση με τους αριθμούς και τα γεωμετρικά μεγέθη, που για τον Σπεύσιππο ήταν οι μοναδικές αυθεντικές οντότητες. Η ίδια απαξίωση για τη γνώση των αισθητών όντων προκύπτει και από ένα ενδιαφέρον χωρίο του Σέξτου Εμπειρικού, σύμφωνα με το οποίο, «η άποψη του Σπεύσιππου ήταν ότι, εφόσον υπάρχουν αισθητά και νοητά πράγματα, το κριτήριο για τη γνώση των νοητών είναι ο επιστημονικός λόγος, ενώ το κριτήριο για τα αισθητά η επιστημονική αίσθησις». Η απλή λοιπόν αίσθηση δεν συλλαμβάνει την ουσία των πραγμάτων, ενώ αυτό που κάνει μια αίσθηση «επιστημονική» είναι η ακριβώς η μετοχή της στον λόγο, η καθοδήγησή της δηλαδή και η υπόταξη στην επικυριαρχία του λόγου.

Έχουμε αρκετές ενδείξεις ότι στους κόλπους της αρχαίας Ακαδημίας είχε ξεσπάσει σημαντική διχογνωμία σχετικά με τη φύση του αγαθού: απέναντι στον ηδονισμό, που πρέσβευε ο

, αντιηδονιστικές απόψεις είχαν αναπτύξει τόσο ο Πλάτων όσο και ο Σπεύσιππος. Δεν αποκλείεται ο

του Πλάτωνα να απηχεί ακριβώς αυτή τη διαμάχη. Στον Φίληβο λοιπόν γίνεται λόγος για κάποιους «δεινούς τα περί φύσιν», στους οποίουςαποδίδεται«τις δυσχέρεια φύσεως», και οι οποίοι αρνούνται εντελώς την ύπαρξη της ηδονής και την ταυτίζουν με την αποφυγή του πόνου (44b). Η γνώμη των ερμηνευτών είναι ότι ο Σπεύσιππος βρίσκεται πίσω από τους επονομαζόμενους «δυσχερείς». Η ερμηνεία αυτή του χωρίου 44a-dτου Φίληβου εναρμονίζεται με τη μαρτυρία του Κλήμεντα του Αλεξανδρέως ότι ο Σπεύσιππος υποστήριζε ότι το αγαθό ταυτίζεται με την «αοχλησίαν», την απαλλαγή δηλαδή από κάθε όχληση – μια θέση που κατά μίαν έννοια προλαβαίνει την «αταραξία» των ελληνιστικών φιλοσοφικών συστημάτων

Παρά την εχθρική στάση του Αριστοτέλη, που παραμένει η βασική μας πηγή πληροφοριώναφού τα έργα του Σπεύσιππου δυστυχώς δεν διασώθηκαν, φαίνεται ότι δεν ήταν παράλογη η ανάδειξή του σε δεύτερο Σχολάρχη της Ακαδημίας. Σε όλους τους τομείς ενδιαφερόντων που απασχόλησαν τους μαθητές του Πλάτωνα, ο Σπεύσιππος έχει μια ευδιάκριτη συμβολή – και ειδικά στη θεωρία της γνώσης και την ηθική ίσως να αποτέλεσε και κρίσιμη γέφυρα για την ανάπτυξη της ελληνιστικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης έχει σίγουρα στον νου του τον Σπεύσιππο, όταν κατακεραυνώνει αυτούς «που μετέτρεψαν τη φιλοσοφία σε μαθηματικά» (Μετά τα φυσικά Α992a32-33), ο μαθηματικός όμως επικαθορισμός της θεωρίας των Ιδεών είχε αρχίσει ήδη από τον ίδιο τον Πλάτωνα. Με την έννοια αυτή, ο Σπεύσιππος συνεχίζει το έργο του δασκάλου του, με την ελευθερία της σκέψης που χαρακτήριζε όλη την Αρχαία Ακαδημία.