Μουσουλμάνος φιλόσοφος (870-950), από τους σημαντικότερους στοχαστές του αραβικού μεσαίωνα, έμεινε γνωστός ως ο Magister Secundus. Ασχολήθηκε τόσο με τη μεταφυσική και την ψυχολογία όσο και με τη λογική και την πρακτική φιλοσοφία (πολιτική και ηθική). Η σκέψη του επηρέασε καθοριστικά τους μεταγενέστερους φιλοσόφους στο Ισλάμ και ιδιαίτερα τους στοχαστές της Ανδαλουσίας

Ο Abū Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhān ibn Awzalagh al-Fārābī γεννήθηκε στο χωριό Wasij, κοντά στo Fārāb το 259 έτος Εγίρας (870 μ.Χ.), ως μέλος αριστοκρατικής οικογένειας, τουρκικής ή περσικής καταγωγής. Αφού ολοκλήρωσε την πρώτη του εκπαίδευση στο Fārāb και την Bukhara, πήγε στη Βαγδάτη όπου από το 901 πραγματοποίησε ανώτερες σπουδές υπό την εποπτεία του νεστοριανού χριστιανού Yuhanna ibn Haylān και του Abū Bishr Matta, σημαντικού μεταφραστή των αριστοτελικών έργων στα αραβικά. Εξειδικεύτηκε στα αντικείμενα της λογικής, γραμματικής, φιλοσοφίας, μουσικής, μαθηματικών, ενώ ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. Αρχικά εργάστηκε ως δικαστής και στη συνέχεια ως δάσκαλος. Στους μαθητές του συγκαταλέγεται και ο χριστιανός μεταφραστής και θεωρητικός της λογικής Yahyā ibn Adī. Το 942 ταξίδεψε στη Συρία, επιστρέφοντας ανά τακτά διαστήματα στη Βαγδάτη, ώσπου προσκλήθηκε στο Χαλέπι από τον διοικητή του Sayf al-Dawlah, μέλος της δυναστείας των Χαμδανιδών και προστάτη των τεχνών και των γραμμάτων, και εγκαταστάθηκε στην αυλή ως ευνοούμενος του. Το 948-949 ταξίδεψε στην Αίγυπτο και πέθανε στη Δαμασκό το 950 (339 έτος Εγίρας) σε ηλικία ογδόντα ετών.

Στον Al-Fārābī αποδίδονται περισσότερα από εκατό έργα, εκ των οποίων σώζεται ένα μικρό τμήμα. Εκτός από υπομνήματα και παραφράσεις έργων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, συνέγραψε και ανεξάρτητες πραγματείες για ζητήματα λογικής, φιλοσοφίας της γλώσσας, μεταφυσικής, ψυχολογίας, φυσικής και πολιτικής.

Η σκέψη του επηρέασε καθοριστικά τους μεταγενέστερους φιλοσόφους στο Ισλάμ, όπως ο Αβικέννας, και ιδιαίτερα τους στοχαστές της Ανδαλουσίας, όπως ο Αβερρόης. Έτσι έμεινε γνωστός ως ο Magister Secundus (al-mu‘allim al-thāni) μετά τον Magister Primus Αριστοτέλη.

Η φιλοσοφία του Al-Fārābī είναι σε μεγάλο βαθμό απαλλαγμένη από την ψευδο-αριστοτελική παράδοση• ενδεικτικό είναι το ότι δεν αναγνώριζε ως αυθεντική τη Θεολογία του Αριστοτέλη. Παράλληλα, πίστευε και υποστήριζε με επιχειρήματα, την ουσιαστική ενότητα των θεωριών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ειδικότερα στο έργο του Περί της συμφωνίας Πλάτωνα και Αριστοτέλη (Al-Jam’bayan Ra’yay al-Hakimayn Aflatun al-Ilahi wa-Aristutalis).

Πολλά από τα έργα του πραγματεύονται ζητήματα λογικής και φιλοσοφίας της γλώσσας και μπορούν σχηματικά να διαιρεθούν σε δύο κατηγορίες: α) στα υπομνήματα των λογικών έργων του Αριστοτέλη, δηλαδή στο Όργανο, και σε επιτομές για αυτά, συμπεριλαμβανομένης της Εισαγωγής του Πορφύριου, και β) σε ανεξάρτητες πραγματείες όπου εκφράζει τον πρωτότυπο στοχασμό του υποστηρίζοντας την αυτονομία της λογικής και της γραμματικής. Ο Al-Fārābī θεωρεί πως η λογική είναι ένα είδος παγκόσμιας γραμματικής που μας δίνει τη δυνατότητα να ξεπεράσουμε τα εμπόδια της γλώσσας.

Στη φυσική του φιλοσοφία ο Al-Fārābī ακολουθεί κυρίως τον Αριστοτέλη, όπως και στην ψυχολογία όπου υιοθετεί σχεδόν κατά γράμμα την αριστοτελική προσέγγιση, διακρίνοντας τέσσερις δυνάμεις της ψυχής, την επιθυμητική, την αισθητική, τη φαντασία και τη λογική. Αντίθετα, η μεταφυσική του θεωρία απηχεί τις ιδέες των νεοπλατωνικών περί εκπορεύσεως, συνδυάζοντας τη μεταφυσική και την κοσμολογία του Πλωτίνου και του Πρόκλου με την πτολεμαϊκή αστρονομία.

Αν και το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Al-Fārābī μαρτυρά την ισχυρή επίδραση της αριστοτελικής σκέψης στη δική του, τα έργα πρακτικής φιλοσοφίας του είναι αδιαμφισβήτητα επηρεασμένα από τον Πλάτωνα. Ο πλατωνικός στοχασμός επίσης, αποτελεί κεντρικό αντικείμενο των έργων του Η φιλοσοφία του Πλάτωνα (Falsafat Aflatūn), Περί της συμφωνίας Πλάτωνα και Αριστοτέλη και Επιτομή στους Νόμους του Πλάτωνα (Talkhis nawamis Aflatūn).

Στο έργο Η φιλοσοφία του Πλάτωνα επιχειρεί τη συνοπτική παρουσίαση και ανάλυση της πλατωνικής φιλοσοφίας, ανεξάρτητα από νεοπλατωνικές προσλήψεις της, στηριζόμενος τόσο σε αυθεντικά όσο και σε μη γνήσια πλατωνικά κείμενα και με σκοπό την πραγμάτευση του ζητήματος του φιλοσοφικού βίου. Για τον Al-Fārābī η γνώση, η άσκηση του ενάρετου τρόπου ζωής και η ίδια η φιλοσοφία είναι τα μέσα για την επίτευξη του τελικού σκοπού του ανθρώπου που είναι η ευδαιμονία, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που θεωρεί πως η φιλοσοφία είναι ο τελικός σκοπός και η ευδαιμονία επακόλουθό της.

Στο έργο του Περί της συμφωνίας Πλάτωνα και Αριστοτέλη εκθέτει μια διαφοροποιημένη εκδοχή του πλατωνικού στοχασμού, αποβλέποντας στην εναρμόνισή του με τον αριστοτελικό. Για τη συγγραφή της Επιτομής στους Νόμους του Πλάτωνα δεν γνωρίζουμε αν είχε άμεση πρόσβαση στο πρωτότυπο κείμενο ή σε ολοκληρωμένη μετάφρασή του ή αν στηρίχθηκε σε έμμεσες πηγές. Στο έργο αυτό παρουσιάζει και σχολιάζει εκτενώς σχεδόν αποκλειστικά τις πλατωνικές θέσεις με τις οποίες είναι σύμφωνος, παραλείπει αρκετά επιχειρήματα του πλατωνικού κειμένου και προσθέτει δικά του, επιμένοντας στην ανάλυση του πολιτεύματος στο πλαίσιο του οποίου η εξουσία ασκείται με βάση το γραπτό δίκαιο.

Στο επίκεντρο των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων του Al-Fārābī βρίσκεται η πολιτική φιλοσοφία. Μάλιστα, έγραψε την πρώτη αραβική πολιτική πραγματεία με τίτλο Γνώμες των κατοίκων της Ενάρετης Πόλης (Mabādi ārā’ ahl al-madīna al-fādila). Η απουσία μετάφρασης των Πολιτικών του Αριστοτέλη οδήγησε αναπόφευκτα τον Al-Fārābī στη μελέτη της Πολιτείας και των Νόμων. Επιπλέον, η ‘αναγκαστική’ στροφή στην πλατωνική πολιτική θεωρία τού επέτρεψε να προβεί σε συσχετισμούς και αναλογίες με την υπάρχουσα αραβική παράδοση, όπως η αντιστοίχιση του νομοθέτη με τον προφήτη ή της Σαρίας με τον νόμο.

Ο πολιτικός πλατωνισμός του Al-Fārābī είναι ιδιαίτερα εμφανής στη σκιαγράφηση των συνθηκών και των προϋποθέσεων για τη δημιουργία της ιδανικής πολιτείας και στην ανάλυση των λόγων που οδηγούν στην εγκαθίδρυση διεφθαρμένων πολιτευμάτων. Προσαρμόζοντας την πλατωνική θεωρία στο ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο και υποστηρίζει ότι ο ιμάμης, ο φιλόσοφος και ο νομοθέτης είναι το ένα και το αυτό και ότι τα διαφορετικά ονόματα που τους δίνονται αντανακλούν διαφορετικές θρησκευτικές και φιλοσοφικές όψεις της πολιτικής ηγεσίας. Ο διοικητής της ιδανικής, ενάρετης πολιτείας, ο (με πλατωνικούς όρους) φιλόσοφος-βασιλιάς, οφείλει να επιτύχει πρώτα ατομικά τη θεωρητική τελειοποίηση μέσα από μακρόχρονη εκπαίδευση, ούτως ώστε όταν ανέλθει στην εξουσία να εμπνεύσει και να οδηγήσει τους πολίτες στην ευδαιμονία. Στην Επίτευξη της Ευδαιμονίας (Tashīl al-sā’adah) αναφέρει:

Για να είναι κάποιος πραγματικά τέλειος φιλόσοφος πρέπει να κατέχει εξίσου τις θεωρητικές επιστήμες και την ικανότητα να τις εκμεταλλεύεται προς όφελος όλων των άλλων σύμφωνα με τις δυνατότητές τους (στο The Philosophy of Plato and Aristotle, σελ. 43).

Παράλληλα, ο Al-Fārābī καταγγέλλει τα τρία είδη διεφθαρμένων πολιτειών: τις άφρονες, τις διεφθαρμένες και τις ημαρτημένες πολιτείες. Οι πρώτες αγνοούν την κοσμική και ανθρώπινη τελολογία του και αντικαθιστούν τους αληθινούς σκοπούς της φιλοσοφίας με άλλους εσφαλμένους, οι δεύτερες είναι αυτές που σκόπιμα εγκατέλειψαν τους ευγενείς σκοπούς και τα ανώτερα ιδεώδη και οι τρίτες εκείνες των οποίων ο ηγέτης γνωρίζει τους ορθούς σκοπούς της πολιτείας αλλά με δόλο εξαπατά τους πολίτες της παρουσιάζοντας άλλους ως τους αληθινούς της σκοπούς.