Διάλογος του Πλάτωνα με θέμα την αυτογνωσία και την ανάγκη αυτοβελτίωσης που ανήκει, επί τη βάσει υφομετρικών κριτηρίων, στη λεγόμενη πρώιμη ή σωκρατική περίοδο της συγγραφικής παραγωγής του φιλοσόφου. Ο Αλκιβιάδης χαρακτηρίζεται “πρώτος” ή “μείζων” (= Αλκιβιάδης I) για να διακριθεί από τον αναντίρρητα νόθο Αλκιβιάδη ΙΙ (= “δεύτερο” ή “ελάσσονα”).

Ο Αλκιβιάδης είναι ένας ευθύς διάλογος ανάμεσα στον τριακονταεπταετή Σωκράτη και τον νεαρό Αλκιβιάδη, που τοποθετείται στην Αθήνα κατά τις παραμονές της εκστρατείας στην Ποτίδαια (432 π.Χ.). Ο Αλκιβιάδης, που δεν έχει ακόμα γίνει είκοσι ετών (123d), ετοιμάζεται, με την επικείμενη ενηλικίωσή του, να βγάλει τον πρώτο λόγο του στην εκκλησία του δήμου (105a-b). Η δραματική μορφή του διαλόγου είναι εξαιρετικά απλή: η συζήτηση μεταξύ των δύο ηρώων είναι ιδιωτική χωρίς κανέναν άλλο βωβό αποδέκτη των λόγων τους.

Στην αρχαιότητα κανένας δεν αμφισβήτησε τη γνησιότητα του Αλκιβιάδη. Κατά τον πρώιμο 19ο αιώνα, όμως, ο Σλάιερμαχερ θεώρησε ότι ο Αλκιβιάδης είναι ένας διάλογος υφολογικά φτωχός, γεμάτος από νοηματικές ασάφειες, αστήρικτη επιχειρηματολογία και ελλιπή διαγραφή χαρακτήρων που δεν θα μπορούσε να έχει προέλθει από τη γραφίδα του Πλάτωνα. Πολλοί μεταγενέστεροι φιλόλογοι αποδέχτηκαν και ενδυνάμωσαν τη γνώμη του. Τα τελευταία χρόνια η γνησιότητα του διαλόγου έχει αποκατασταθεί στις συνειδήσεις πολλών μελετητών ως αποτελέσμα νηφαλιότερων (υφομετρικών και νοηματικών) αναλύσεων.

Ο Σωκράτης συνομιλεί για πρώτη φορά με τον νεαρό Αλκιβιάδη και του πλέκει το εγκώμιο (104a-c). Ο νέος έχει όλα τα προσόντα για να διακριθεί στον δημόσιο στίβο: εξαίσια ομορφιά, άριστη καταγωγή, μεγάλο πλούτο, ισχυρές πολιτικές διασυνδέσεις. Ο Σωκράτης διατείνεται επίσης ότι είναι αδύνατο να πετύχει ο νέος όλα αυτά που επιθυμεί χωρίς τη δική του βοήθεια (105e). Ο Αλκιβιάδης ομολογεί ότι η φιλοδοξία του για διάκριση και πολιτική δύναμη είναι σχεδόν απεριόριστη (106a). Καθώς, όμως, δεν μπορεί να κατανοήσει τι είδους βοήθεια μπορεί να τού παράσχει ο Σωκράτης, αρχίζει μια μακρά συζήτηση (106b-116e) στην οποία αποδεικνύεται ότι ο ίδιος δεν γνωρίζει ούτε το δίκαιο ούτε το συμφέρον, αν και πιστεύει ότι αυτά είναι τα θέματα που θα πρέπει κατ᾽ εξοχήν να κατέχει ένας πολιτικός αρχηγός. Έτσι ο Σωκράτης, αφού πρώτα οδηγήσει τον Αλκιβιάδη σε ομολογία της άγνοιάς του (116e), τον προτρέπει να βελτιώσει τον εαυτό του (119a) και να μην υποβιβάζει διόλου τις αρετές των μελλοντικών αντιπάλων του. Ένας μακρός μονόλογος του Σωκράτη (121a-124b), που χωρίζει τον διάλογο σε δύο μέρη, ολοκληρώνεται με αναφορά στο δελφικό πρόσταγμα γνῶθι σαυτόν.

Στο δεύτερο μέρος του διαλόγου, αφού ο Αλκιβιάδης εξαναγκαστεί να ομολογήσει εκ νέου την άγνοιά του (127d) σε κάποια καίρια ζητήματα πολιτικής πρακτικής – ικανότητα ορθής κρίσης (εὐβουλία), πολιτική συνοχή και ομοψυχία (φιλία, ὁμόνοια) –, τίθεται το θέμα της επιμέλειας του εαυτού ως διαδικασίας αυτοβελτίωσης. Εαυτός θεωρείται από τον Σωκράτη η ψυχή, σε αντιδιαστολή με το σώμα που αποτελεί απλώς όργανό της• ως μέθοδος αυτοβελτίωσης παρουσιάζεται ο ζωντανός διάλογος (127e-130e). Το δελφικό ρητό ερμηνεύεται έτσι ως ένα παράγγελμα αυτογνωσίας μέσω της διαπροσωπικής επαφής. Φέρνοντας το παράδειγμα του ματιού που δεν μπορεί να δει τον εαυτό του παρά μόνον σε έναν καθρέφτη ή στην κόρη ενός άλλου οφθαλμού (132d-133b) ο Σωκράτης λέει ότι “και η ψυχή, προκειμένου να γνωρίσει τον εαυτό της, πρέπει να στρέψει το βλέμμα της σε μια άλλη ψυχή και μάλιστα στο σημείο εκείνο όπου φύεται η αρετή της ψυχής, δηλαδή η σοφία” (133b). Ο Αλκιβιάδης πείθεται να ξεκινήσει την επιμέλεια του εαυτού του στο πλαίσιο μιας αμοιβαίας σχέσης με τον Σωκράτη (135d). Με χαρακτηριστική συγγραφική ειρωνεία, ο Πλάτων βάζει τον Σωκράτη, στο τέλος του διαλόγου (135e), να χαίρεται από την εξέλιξη της συζήτησης και ταυτόχρονα να αναρωτιέται μήπως η τρομερή δύναμη της Αθήνας επικρατήσει τελικά και των δυό τους – σαφής έμμεση αναφορά τόσο στην καταλυτική γοητεία που άσκησε “ο έπαινος του δήμου” πάνω στην μετέπειτα τραγική πορεία του Αλκιβιάδη όσο και στην καταδίκη του ίδιου του Σωκράτη.

Ο διάλογος θεματοποιεί το ζήτημα της αυτογνωσίας ως προϋπόθεσης για ανάληψη ορθής δράσης στον δημόσιο χώρο. Με δεδομένο ότι, όποτε κι αν έγραψε ο Πλάτων τον διάλογο, οι αναγνώστες του ήδη γνώριζαν την ταραχώδη πολιτική σταδιοδρομία του Αλκιβιάδη και την οικτρή κατάληξή της, πίσω από τη δραματική συζήτηση του Σωκράτη με τον φιλόδοξο νέο κρύβεται το δίλημμα ανάμεσα σε μια ζωή αφιερωμένη στην επιδίωξη πολιτικής δύναμης και δημοσίων τιμών και έναν βίο εστιασμένο στη γνώση και την ανάγκη αυτοβελτίωσης. Στόχος του Πλάτωνα δεν ήταν μόνον να απαλλάξει τον δάσκαλό του από τις διαδεδομένες κατηγορίες ότι συνέβαλε στη διαπαιδαγώγηση και τις τυραννικές βλέψεις του “τρομερού παιδιού” της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά και να συστήσει την (σωκρατικής προέλευσης) φιλοσοφία ως μέθοδο διαλεκτικής αυτογνωσίας και διαλεκτικής αυτοβελτίωσης.

Η ιστορική σημασία του Αλκιβιάδη υπήρξε μεγάλη. Κατά την αρχαιότητα, ο διάλογος θεωρήθηκε ως ο πλέον κατάλληλος για να εισαγάγει τους σπουδαστές στη μελέτη της πλατωνικής σκέψης (Αλβίνος 5.11-17, Διογ. Λαέρτ. ΙΙΙ.62) και από την εποχή του Ιάμβλιχου έλαβε την πρώτη χρονικά θέση στο πρόγραμμα σπουδών του νεοπλατωνισμού. Ως συνέπεια αυτής της πρωτιάς, διάφοροι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι συνέγραψαν ερμηνευτικές σημειώσεις (ὑπομνήματα) στον διάλογο. Από τα έργα αυτά σώζονται τα υπομνήματα του Πρόκλου και του Ολυμπιόδωρου.

Στα νεοελληνικά γράμματα, ένα μικρό παράθεμα από τον Αλκιβιάδη (133b) βρήκε τη θέση του στο ποίημα “Αργοναύτες” της ποιητικής συλλογής Μυθιστόρημα (1935) του Γιώργου Σεφέρη. Στην δυτικοευρωπαϊκή διανόηση, “η επιμέλεια εαυτού”, που αποτελεί τον υπότιτλο του δεύτερου τόμου της Ιστορίας της σεξουαλικότητας του Μισέλ Φουκώ και ένα σημαντικό θέμα στις σύγχρονες συζητήσεις περί αυτοβελτίωσης, έλκει την απώτερη καταγωγή της από τον πλατωνικό Αλκιβιάδη. Πρόκειται για το πρώτο σωζόμενο έργο της ελληνικής αρχαιότητας στο οποίο η έννοια της προσωπικής ταυτότητας, που είχε ήδη θεματοποιηθεί με το περίφημο ἐδιζησάμην ἐμεωυτὸν (= αναζήτησα/ερεύνησα τον εαυτό μου) του Ηρακλείτου (απ. 101 D-K), εμφανίστηκε με τρόπο αναστοχαστικό.