Ο σημαντικότερος, μετά τον Πλωτίνο, εκπρόσωπος του αρχαίου νεοπλατωνισμού και πρώτος υπερασπιστής των τελετουργικών μεθόδων ένωσης με το θείον. Η επιρροή του υπήρξε αποφασιστική για την εξέλιξη της πλατωνικής φιλοσοφίας από τον 4ο αιώνα μέχρι και την Αναγέννηση.

Ο Ιάμβλιχος (π.245-π.325) γεννήθηκε στη Χαλκίδα της βόρειας Συρίας (σημερινό Qinnesrin) από οικογένεια αριστοκρατική που είχε μάλλον συγγένεια με την βασιλική δυναστεία της Έμεσας. Το όνομά του, αραμαϊκής προέλευσης (ya -mliku = “(ας) είναι βασιλιάς/άρχων”), δείχνει τάση διατήρησης των πατρώων παραδόσεων και έρχεται σε αντίθεση με την τότε κυρίαρχη ελληνοποίηση των ξένων ονομάτων. Ως δάσκαλοί του αναφέρονται ο Ανατόλιος και ο Πορφύριος. Τα πενιχρά στοιχεία που γνωρίζουμε για τη ζωή του βασίζονται στις σχετικά αναξιόπιστες μαρτυρίες του Ευνάπιου (Βίοι φιλοσόφων και σοφιστών 5) που προέρχονται από την προφορική παράδοση των μαθητών του. Βέβαιο είναι ότι μετά τις σπουδές του ο Ιάμβλιχος εγκαταστάθηκε στην Απάμεια της Συρίας, πόλη καταγωγής του νεοπυθαγόρειου Νουμήνιου η οποία διέθετε φιλοσοφική παράδοση ενός και πλέον αιώνα, όπου ίδρυσε τη δική του σχολή.

Ο Ιάμβλιχος συνέγραψε ένα εκτενέστατο υπόμνημα στα Χαλδαϊκά λόγια (σε τουλάχιστον 28 βιβλία), υπομνήματα σε πλατωνικούς διαλόγους (Αλκιβιάδη Ι, Φαίδωνα, Σοφιστή, Φαίδρο, Φίληβο, Τίμαιο, Παρμενίδη) και αριστοτελικά συγγράμματα (Κατηγορίες, Περί ερμηνείας, Αναλυτικά πρότερα, Περί ουρανού) καθώς και συστηματικά έργα (Περί θεών, Περί αγαλμάτων, κ.λπ.). Πλην αποσπασμάτων που διασώζουν μεταγενέστεροι φιλόσοφοι και συμπιλητές, όλα αυτά τα έργα έχουν σήμερα χαθεί. Τα έργα που σώζονται είναι τα εξής: Περί των αιγυπτίων μυστηρίων, Περί του πυθαγορείου βίου, Προτρεπτικός στη φιλοσοφία, Περί της κοινής μαθηματικής επιστήμης, Εισαγωγή στην Αριθμητική Εισαγωγή του Νικόμαχου (τα 4 τελευταία αποτελούσαν τα πρώτα βιβλία μιας δεκάτομης ευρύτερης σύνθεσης Περὶ τῆς πυθαγορείου αἱρέσεως που κατά τα άλλα χάθηκε). Επίσης, ο βυζαντινός συμπιλητής Ιωάννης Στοβαίος έχει διασώσει σημαντικά αποσπάσματα από διάφορες επιστολές του Ιαμβλίχου, καθώς και από την πραγματεία του Περί ψυχής – η οποία απηχείται άλλωστε και στο Yπόμνημα του Σιμπλίκιου / Πρισκιανού στο Περί ψυχής του Αριστοτέλη.

Ο τίτλος του σημαντικότερου σωζόμενου φιλοσοφικού συγγράμματος του Ιάμβλιχου (De mysteriis aegyptiorum = Περί των αιγυπτίων μυστηρίων) δόθηκε κατά την Αναγέννηση από τον Marsilio Ficino και είναι παραπλανητικός. Στο έργο αυτό ο Ιάμβλιχος αναφέρεται μόνον περιστασιακά σε μυστηριακές τελετές (αιγυπτιακές ή άλλες), καθώς στόχος του είναι η θεωρητική υπεράσπιση του συνόλου των θρησκευτικών τελετουργιών της αρχαιότητας. Πρόκειται για το μοναδικό σύγγραμμα φιλοσοφίας της θρησκείας που διασώζεται από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα – και ήταν μάλλον το πρώτο.

Το Περί των αιγυπτίων μυστηρίων είναι η απάντηση που δίνει ο Ιάμβλιχος στις ερωτήσεις που ο δάσκαλός του Πορφύριος απηύθυνε επιστολικά σε έναν αιγύπτιο ιερέα ονόματι Ανεβώ. Ο συγγραφέας υιοθετεί το προσωπείο του Αβάμμωνος, ενός ανώτερου από τον Ανεβώ αιγύπτιου ιερέα, προκειμένου να αναιρέσει τις αμφιβολίες του Πορφύριου σχετικά με τη σημασία των θρησκευτικών τελετουργιών. Στόχος του έργου είναι να φανεί ότι η ποθητή λύτρωση της ανθρώπινης ψυχής δεν μπορεί να επέλθει με θεωρητική μόνον ενατένιση και γνώση, όπως στον Πλωτίνο, αλλά χρειάζεται αναγκαστικά τη συνδρομή της θείας χάριτος, η οποία παρέχεται μέσω της ενεργού συμμετοχής του ενδιαφερομένου σε ιερές τελετές. Ο Ιάμβλιχος είναι ξεκάθαρος (Μυστ. 2.11, 96-97):

Δεν είναι η σκέψη που ενώνει τους θεουργούς με τους θεούς• γιατί τότε τί θα εμπόδιζε όσους φιλοσοφούν θεωρητικά να απολαμβάνουν τη θεουργική ένωση με τους θεούς; Η αλήθεια όμως δεν είναι έτσι: την θεουργική ένωση την παρέχει η τέλεση των άρρητων ιεροπραξιών που λειτουργούν με θαυμαστό τρόπο πέρα από κάθε ανθρώπινη κατανόηση καθώς και η δύναμη των ανέκφραστων συμβόλων που κατανοούνται μόνον από τους θεούς.

Ο όρος θεουργία (<θεός+ἔργον), ένας τεχνικός νεολογισμός της ύστερης αρχαιότητας συνδεόμενος στενά με τα Χαλδαϊκά λόγια, δημιουργήθηκε σε αντιδιαστολή προς τον παλαιό όρο θεολογία (<θεός+λόγος). Κυριολεκτικά, θεουργία είναι το “το έργο που επιτελούν οι άνθρωποι επί των θεών” (ή, εναλλακτικά, “το έργο που επιτελούν οι θεοί”). Ο όρος αναφερόταν ειδικά στις μαγικές πρακτικές που απώτερο στόχο είχαν την ένωση της ανθρώπινης ψυχής με έναν θεό αλλά μπορούσε επίσης, όπως συμβαίνει στον Ιάμβλιχο, να περιλαμβάνει το σύνολο των παραδοσιακών τρόπων λατρείας (θυσίες, πομπές, μαντεία κλπ.). Κεντρικό ρόλο στις θεουργικές τελετουργίες έπαιζαν τα σύμβολα ή συνθήματα, υλικά αντικείμενα που θεωρούνταν ότι διαθέτουν ιδιαίτερες δυνάμεις ώστε να προκαλούν θαυματουργικά αποτελέσματα (εμψυχώσεις αγαλμάτων, αισθητές φανερώσεις θεών και δαιμόνων, τηλεκίνηση κλπ.). Θεουργός ήταν ο γνώστης και χρήστης όλων αυτών των ιερών πρακτικών και συμβόλων. Η γνώση που διέθετε ονομαζόταν επίσης, εκτός από θεουργία, ἱερατική (ενν. ἐπιστήμη ή τέχνη) και βασιζόταν στη φυσική διασύνδεση και αλληλεπίδραση των μερών του σύμπαντος που είναι γνωστή με τον στωικό όρο συμπάθεια.

Κατά τον Ιάμβλιχο, η τέλεση των παραδοσιακών ιεροπραξιών δεν εξαναγκάζει τους θεούς σε δράση, ούτε τους καθιστά δέσμιους της ανθρώπινης βούλησης: οι θεοί συντονίζονται ελεύθερα με τα δρώμενα στον υλικό κόσμο και αποφασίζουν αυτεξουσίως να παράσχουν βοήθεια στην εγγενή ανθρώπινη έλλειψη. Οι κανόνες, άλλωστε, τέλεσης των θεουργικών πράξεων έχουν, κατά τον Ιάμβλιχο, οριστεί από τους ίδιους τους θεούς ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες των διαφόρων λαών.

Ο Ιάμβλιχος απορρίπτει οποιονδήποτε νεωτερισμό σε θέματα θρησκευτικότητας. Θεωρεί, μάλιστα, ότι η σχέση ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο, είτε πρόκειται για τις λέξεις μιας ανθρώπινης γλώσσας είτε για τους όρους ενός ιερού συμβολικού συστήματος, δεν είναι προϊόν ανθρώπινης σύμβασης αλλά σχέση φυσική. Κατά συνέπεια υποστηρίζει ότι στις θεουργικές τελετές, ακόμα και τα πιο ακατανόητα ονόματα (τα λεγόμενα βάρβαρα ονόματα) ή σύμβολα οφείλουν να διατηρούνται αναλλοίωτα αφού διαθέτουν εσωτερικές συνάφειες με τα υπεραισθητά όντα στα οποία αναφέρονται και τα κινητοποιούν. Οι ενστάσεις του ορθολογιστή Πορφύριου οφείλονταν στη δυσκολία να αποδεχτεί τελετουργικές μεθόδους λύτρωσης που λειτουργούν πέρα από τα όρια του ανθρώπινου λόγου.

Αν και ακολούθησε το τρισυπόστατο σχήμα μεταφυσικής δομής της πραγματικότητας (Εν, Νους, Ψυχή) που είχε εγκαινιάσει ο Πλωτίνος, ο Ιάμβλιχος εισήγαγε ορισμένες καινοτόμες διακρίσεις.

α) Προκειμένου να καταστήσει την πρώτιστη αρχή του κόσμου εντελώς υπερβατική και ασύνδετη με ο,τιδήποτε παράγεται από αυτήν, ο Ιάμβλιχος διέκρινε το ἀμέθεκτον πρώτο Εν από ένα δεύτερο Εν που γεννά την τριάδα “μονάς-πέρας-άπειρο” από την οποία, όταν ενοποιείται γεννώντας το ἡνωμένον, παράγεται ο Νους.

β) Επίσης, ήταν μάλλον ο πρώτος που μίλησε για ἑνάδες, τεχνικό όρο του μεταγενέστερου νεοπλατωνισμού που αναφέρεται στις θεϊκές, εντελώς απλές μονάδες οι οποίες γεννώνται από το ἡνωμένον, προϊόν του (δευτέρου) Ενός, χωρίς τη διαμεσολάβηση του Νου, και λειτουργούν ως οι υπερνοητές ρίζες των πλατωνικών Ιδεών. Οι παραδοσιακοί θεοί βρήκαν έτσι θέση μέσα στο πολυεπίπεδο σύστημα του Ιάμβλιχου και η διάσταση φιλοσοφίας και θρησκείας έτεινε να γεφυρωθεί ολοσχερώς.

γ) Ακόμη και το τρίπτυχο “ον-ζωή-νους” που βρίσκουμε σε μεταγενέστερα νεοπλατωνικά κείμενα έλκει την καταγωγή του από την φιλοσοφία του Ιάμβλιχου.

δ) Ακολουθώντας έως τις ακραίες τους συνέπειες τις αρχές της πληρότητας και συνέχειας του σύμπαντος, ο Ιάμβλιχος εισήγαγε ενδιάμεσα επίπεδα πραγματικότητας που επέτρεπαν τη διαμεσολάβηση μεταξύ των άκρων (π.χ. το νοερό-νοητό επίπεδο τοποθετήθηκε ως μεσάζον ανάμεσα στην ανώτερη/νοητή και την κατώτερη/νοερή βαθμίδα) και έτσι ολόκληρη η μεταφυσική δομή του σύμπαντος, ιδίως του νοητού, παρουσιάστηκε ως τριαδική.

ε) Στο ίδιο πλαίσιο, ο Ιάμβλιχος αποδέχτηκε μια ιεραρχημένη σειρά όντων κατώτερων από τους θεούς αλλά ανώτερων από τις ψυχές, τα λεγόμενα κρείττονα γένη: αρχαγγέλους, αγγέλους, δαίμονες, ήρωες, άρχοντες.

Πέρα από τις μεταφυσικές διακρίσεις, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η περί ψυχής διδασκαλία του Ιάμβλιχου που σώζεται αποσπασματικά από τον Ιωάννη Στοβαίο (6ος αι.). Ο Ιάμβλιχος υποστήριξε, αντίθετα με τον Πλωτίνο, ότι ολόκληρη η ανθρώπινη ψυχή και όχι μόνον το άλογο μέρος της κατέρχεται από τον νοητό χώρο και ενώνεται με το σώμα, με αποτέλεσμα η φύση της ψυχής να είναι ουσιωδώς διπλή (αθάνατη και θνητή ταυτοχρόνως) και οι λειτουργίες της εγγενώς αντιφατικές. Αυτή η εγγενής διττότητα και αντιφατικότητα της ανθρώπινης ψυχής επιβάλλει, κατά τον Ιάμβλιχο, την άνωθεν συνδρομή των θεών προκειμένου να επιτευχθεί λύτρωση από τον κόσμο της γένεσης και της φθοράς.

Ο Ιάμβλιχος, επίσης, καθόρισε, σε αδρές γραμμές, την ιεραρχία των αρετών που βρίσκομαι σε όλους σχεδόν τους μεταγενέστερους νεοπλατωνικούς. Η πλήρης σειρά περιλαμβάνει επτά είδη: φυσικές, ηθικές, πολιτικές, καθαρτικές, θεωρητικές, παραδειγματικές και θεουργικές αρετές.

Ο Ιάμβλιχος θεώρησε ότι κάθε πλατωνικός διάλογος έχει έναν βασικό σκοπό και στόχο του ερμηνευτή/υπομνηματιστή είναι να τον αναδείξει στους αναγνώστες/ακροατές του. Επίσης, καθόρισε τη σειρά με την οποία πρέπει να διδάσκονται οι διάλογοι του Πλάτωνα με βάση τον βαθμό δυσκολίας τους (από τον απλούστερο στον πιο δυσνόητο) και εγκαινίασε έτσι το νεοπλατωνικό πρόγραμμα σπουδών που ακολουθήθηκε, κατά τον 5ο και 6ο αιώνα, στις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας και της Αλεξάνδρειας.

Στις καινοτομίες του Ιαμβλίχου πρέπει να αναφερθεί η αποδοχή των Χαλδαϊκών λογίων ως θεόπνευστων ιερών γραφών ανώτερων σε αυθεντία και από τους πλατωνικούς διαλόγους, καθώς και η αναγνώριση διάφορων ψευδοπυθαγόρειων έργων ως αυθεντικών συγγραμμάτων σημαντικών πυθαγορείων (Τίμαιου Λοκρού, Αρχύτα, κ.λπ.) από τα οποία άντλησαν, υποτίθεται τα βασικά δόγματά τους τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης.

Ο Ιάμβλιχος ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που θέλησε να θεμελιώσει την παραδοσιακή θρησκευτικότητα σε μεταφυσικές βάσεις. Στις Εννεάδες του Πλωτίνου δεν βρίσκουμε, εκτός από περιστασιακές αναφορές, τίποτε αντίστοιχο. Η μέριμνα αυτή, σε συνδυασμό με τις λεπτοφυείς λογικές διακρίσεις που εισήγαγε στη μεταφυσική, χάρισε στον Ιάμβλιχο το επίθετο θεῖος, αποκλειστικόν έως τότε χαρακτηρισμό του ίδιου του Πλάτωνα. Η βραχύβια και τελικά αποτυχημένη προσπάθεια δημιουργίας μιας ‘εθνικής’ εκκλησίας από τον αυτοκράτορα Ιουλιανό βασίστηκε σε μια εκλαϊκευμένη εκδοχή της ιαμβλίχειας φιλοσοφίας, ενώ και οι βασικοί εκπρόσωποι της μεταγενέστερης νεοπλατωνικής σχολής των Αθηνών (Συριανός, Πρόκλος και Δαμάσκιος) επηρεάστηκαν καίρια από τη σκέψη του. Από ιστορικής απόψεως, η σημαντικότερη, μαζί με την υπεράσπιση της θεουργίας, καινοτομία του Ιάμβλιχου ήταν η αποδοχή των Χαλδαϊκών λογίων ως των ιερών γραφών του πλατωνισμού. Η εκδοχή του πλατωνισμού που γινόταν αποδεκτή έως και την Αναγέννηση ήταν ουσιαστικά ιαμβλίχεια.