Έργα ερμηνευτικά των πλατωνικών διαλόγων που συνετέθησαν κυρίως κατά την ύστερη αρχαιότητα από φιλοσόφους-καθηγητές της νεοπλατωνικής σχολής.

Η αρχαία ελληνική λέξη ὑπόμνημα σήμαινε “υπενθύμιση” και μπορούσε να αναφέρεται σε οποιοδήποτε μνημείο η ανέγερση του οποίου αποσκοπούσε στη διατήρηση της μνήμης ενός σημαντικού προσώπου ή συμβάντος (πολεμικής νίκης, φυσικής καταστροφής, κ.λπ.). Ως τεχνικός όρος της φιλολογίας η λέξη χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει το γραπτό σχόλιο που εξηγούσε μια δύσκολη λέξη, μια δυσνόητη φράση ή και ένα ολόκληρο κείμενο. Ο όρος κατέληξε να σημαίνει την πραγματεία πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Κατά την ύστερη αρχαιότητα ὑπομνήματα ονομάστηκαν τα συχνά εκτενή εξηγητικά έργα σε κείμενα επιστημονικά, ποιητικά, ρητορικά ή φιλοσοφικά.

Η ανάγκη να διευκρινιστεί η σκέψη του Πλάτωνα μέσα από τη λεπτομερή ανάλυση των διαλόγων του πρέπει να γεννήθηκε πολύ νωρίς – ίσως ενόσω ο αθηναίος φιλόσοφος ήταν ακόμα εν ζωή. Μετά τον θάνατό του, πάντως, η ανάγκη αυτή έγινε επιτακτική. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην Ακαδημία του τετάρτου αιώνος συνέβαιναν ζωηρές συζητήσεις όσον αφορά την ορθή κατανόηση δυσερμήνευτων πλατωνικών χωρίων ή και διαλόγων.

Με βάση τις διαθέσιμες πηγές, ο πρώτος που επιχείρησε να εξηγήσει έναν πλατωνικό διάλογο συγγράφοντας ο ίδιος ένα εξηγητικό έργο ήταν ο πλατωνικός φιλόσοφος Κράντωρ από τους Σόλους (4ος-3ος αι. π.Χ.), ο οποίος συνέθεσε υπόμνημα στον Τίμαιο. Κατά την ρωμαϊκή εποχή ένας άγνωστός μας συγγραφέας συνέθεσε υπόμνημα στον Θεαίτητο, το οποίο σώθηκε αποσπασματικά σε πάπυρο της Αιγύπτου. Την ίδια περίπου περίοδο (1ος αι. μ.Χ.) ο Ονήσανδρος, συγγραφέας ενός σωζόμενου έργου στρατηγικής, συνέγραψε υπόμνημα στην Πολιτεία. Δύο περίπου αιώνες αργότερα αλλά ίσως πριν από την εποχή ακμής του Πλωτίνου, δηλαδή στην περίοδο του μεσοπλατωνισμού, θα έπρεπε να τοποθετηθεί χρονολογικά το υπόμνημα στον Παρμενίδη που κατά κανόνα αποδίδεται στον Πορφύριο.

Πάντως, την περίοδο του νεοπλατωνισμού η τάση σχολιασμού και επεξήγησης των πλατωνικών διαλόγων έφτασε στο αποκορύφωμά της. Γνωρίζουμε ότι οι Πορφύριος, Δέξιππος, Ιάμβλιχος, Πλούταρχος Αθηναίος και Συριανός συνέγραψαν υπομνήματα σε πλατωνικούς διαλόγους. Όλα αυτά τα έργα έχουν σήμερα χαθεί. Τα εκτενέστερα σωζόμενα υπομνήματα (βλ.πίνακα) προέρχονται από τη γραφίδα τριών κυρίως φιλοσόφων της ύστερης αρχαιότητας: του Πρόκλου, του Δαμάσκιου και του Ολυμπιόδωρου.

Τα υπομνήματα στους πλατωνικούς διαλόγους πρέπει να διακριθούν από τρία άλλα γραμματειακά είδη που επίσης αποσκοπούσαν στην επεξήγηση της πλατωνικής σκέψης: τα αρχαία εγχειρίδια εισαγωγής στη μελέτη των πλατωνικών διαλόγων, τις μονογραφίες που εστιάζονταν σε ένα συγκεκριμένο ερώτημα της πλατωνικής φιλοσοφίας και προσπαθούσαν να απαντήσουν σε αυτό, και τα σύντομα σχόλια που βρίσκουμε στο περιθώριο των πλατωνικών χειρογράφων, τα πιο πρόσφατα εκ των οποίων ανάγονται στον Αρέθα (π.860-π.932). Αντίθετα με τα εισαγωγικά έργα που παρουσιάζουν γενικές συνόψεις της πλατωνικής φιλοσοφίας, τα υπομνήματα περιορίζονται στην ανάλυση ενός συγκεκριμένου κάθε φορά διαλόγου και προσπαθούν να τον ερμηνεύσουν στο σύνολό του μέσα από μία εκ του σύνεγγυς ανάγνωση και λεπτομερή εξήγηση των επιμέρους προτάσεών του. Αντίθετα με τις μονογραφίες (π.χ. το έργο του Πλουτάρχου Περὶ τῆς ἐν Τιμαίῳ ψυχογονίας) που πραγματεύονται συστηματικά ένα συγκεκριμένο πλατωνικό ζήτημα, τα υπομνήματα εξηγούν έναν διάλογο συνολικά. Αντίθετα, τέλος, με τα μικρής έκτασης σχόλια σε συγκεκριμένες λέξεις ή φράσεις των διαλόγων, τα υπομνήματα είναι έργα μακροσκελή των οποίων η έκταση συχνά ξεπερνά κατά πολύ το μέγεθος του υπομνηματιζόμενου διαλόγου.

Η παραγωγή και διάδοση των πλατωνικών υπομνημάτων στην ύστερη αρχαιότητα συνδέεται άρρηκτα με την απόλυτη αυθεντία σε θέματα αλήθειας που αναγνώριζαν στον Πλάτωνα όλοι οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, καθώς επίσης και τον σχολαστικό χαρακτήρα της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας. Το πρόγραμμα σπουδών του νεοπλατωνισμού καθόρισε, τουλάχιστον από την εποχή του Ιάμβλιχου, συγκεκριμένη σειρά στη μελέτη των πλατωνικών διαλόγων και στόχος του εκάστοτε επιφαλής μιας φιλοσοφικής σχολής ήταν η μύηση των μαθητών του στη διαχρονική αλήθεια της πλατωνικής φιλοσοφίας μέσα από την ερμηνεία συγκεκριμένων διαλόγων. Μέσα σε αυτό το εκπαιδευτικό πλαίσιο, οι καθηγεμόνες των σχολών συνέγραφαν οι ίδιοι υπομνήματα ή παρουσίαζαν προφορικά τις ερμηνείες τους τις οποίες κατέγραφαν σε μορφή υπομνήματος οι αξιότεροι εκ των παρόντων ακροατών. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο υπομνήματα που φέρονται με τον όνομα συγκεκριμένων συγγραφέων (π.χ. Ερμεία) αποδίδονται ορισμένες φορές σήμερα στους δασκάλους τους (π.χ. Συριανό).

Η μορφή κάθε υπομνήματος ποικίλλει ανάλογα με την προσωπικότητα, το ύφος και τις φιλοσοφικές ιδαιτερότητες του συγγραφέα του. Γενικά, ωστόσο, τα περισσότερα σωζόμενα πλατωνικά υπομνήματα χαρακτηρίζονται από τα εξής στοιχεία: α) εκθέτουν τον βασικό σκοπόν του μελετώμενου διαλόγου, β) αναλὐουν λεπτομερώς το ερμηνευόμενο κείμενο χωρίζοντάς το σε νοηματικά τμήματα, γ) συνδέουν τον υπό εξήγηση διάλογο με σχετικές απόψεις που διατυπώνονται σε άλλους διαλόγους, και δ) προβάλλουν τον υπομνηματιζόμενο διάλογο ως καταστατικό κείμενο της πλατωνικής φιλοσοφίας και του φιλοσοφικού τρόπου ζωής εν γένει και τοιουτοτρόπως το συστήνουν ως όχι απλώς σημαντικό αλλά και διαχρονικό φιλοσοφικό ανάγνωσμα.