Έργα εισαγωγικά στη μελέτη των πλατωνικών διαλόγων που συνετέθησαν την περίοδο του μεσοπλατωνισμού και του νεοπλατωνισμού.

Η διδασκαλία της πλατωνικής φιλοσοφίας με συστηματικό τρόπο δημιούργησε την ανάγκη συγγραφής έργων εισαγωγικών στη μελέτη των πλατωνικών διαλόγων. Σήμερα σώζονται πέντε τέτοια έργα που χρονολογούνται από τον δεύτερο έως και τον έκτο μεταχριστιανικό αιώνα: η Εἰσαγωγή εἰς τοὺς Πλάτωνος διαλόγους του Αλβίνου, η Ἐπιτομὴ ή Διδασκαλικός τῶν Πλάτωνος δογμάτων του Αλκίνοου, το Περί Πλάτωνος και των δογμάτων του (Liber de Platone et eius dogmate) του Απουλήιου, το τρίτο βιβλίο των Βίων και γνωμών φιλοσόφων του Διογένη Λαέρτιου και τα ανώνυμα Προλεγόμενα τῆς Πλάτωνος φιλοσοφίας. Τα έργα των Απουλήιου και Διογένη Λαέρτιου εξετάζονται στα σχετικά λήμματα. Εδώ θα μας απασχολήσουν τα υπόλοιπα τρία έργα.

Το μικρό αυτό έργο, που αριθμεί λιγότερες από πέντε σελίδες στην σύγχρονη έκδοσή του (Hermann 1853, 147-151), έχει πολύ περιορισμένο στόχο: την εξοικείωση του σπουδαστή με το γραμματειακό είδος του διαλόγου και την ταξινόμηση των πλατωνικών διαλόγων σε διακριτές κατηγορίες. Ο συγγραφέας, ο οποίος δίδασκε πλατωνική φιλοσοφία στην Σμύρνη περί τα μέσα του δεύτερου αιώνα μ.Χ., ορίζει τον διάλογο ως “λόγο που αποτελείται από ερώτηση και απάντηση για κάποιο πολιτικό και φιλοσοφικό θέμα μαζί με την κατάλληλη ηθογράφηση των περιλαμβανόμενων προσώπων και το αντίστοιχο γλωσσικό ύφος” (κεφ. 1). Στη συνέχεια (κεφ. 3) χωρίζει τους πλατωνικούς διαλόγους σε ὑφηγηματικοὺς και ζητητικούς. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τους διαλόγους εκείνους στους οποίους παρουσιάζεται μια θετική διδασκαλία: σήμερα θα ονομάζαμε τους διαλόγους αυτούς “δογματικούς”. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι διάλογοι που αποκαλούνται σήμερα “απορητικοί” (προερχόμενοι κυρίως από την πρώιμη ή “σωκρατική” περίοδο του Πλάτωνα) όπου ο συγγραφέας ενδιαφέρεται περισσότερο να εκγυμνάσει λογικά τους αναγνώστες και να ελέγξει διαδεδομένες ψευδείς πεποιθήσεις παρά να δηλώσει το αληθές. Ο σχολικός στόχος της Εισαγωγής φαίνεται καθαρά από το γεγονός ότι ο Αλβίνος, που δεν αποδέχεται ως παιδαγωγικά ορθή την τετραλογική διαίρεση των πλατωνικών διαλόγων από τον Θράσυλλο (κεφ. 4), προτείνει στον ενδιαφερόμενο σπουδαστή να ξεκινήσει τη μελέτη της πλατωνικής φιλοσοφίας με την ανάγνωση του Αλκιβιάδη και να προχωρήσει μεθοδικά στον Φαίδωνα, την Πολιτεία και τον Τίμαιο (κεφ. 5).

Από όλα τα σωζόμενα εγχειρίδια πλατωνισμού ο Διδασκαλικός είναι το σημαντικότερο. Συγγραφέας του φέρεται ένας, άγνωστος κατά τα άλλα, Αλκίνοος που πρέπει να έζησε μεταξύ του πρώτου και του τρίτου αιώνα με πιθανότερη χρονολογία ακμής περί το 150 μ.Χ.. Αντίθετα με τα άλλα δύο έργα που εξετάζουμε εδώ, ο Διδασκαλικός δεν ασχολείται με το γραμματειακό είδος του διαλόγου αλλά παρουσιάζει μια σύνοψη της πλατωνικής διδασκαλίας συνολικά αντλώντας ρήσεις και απόψεις που παρουσιάζει ο Σωκράτης και άλλοι εξέχοντες πλατωνικοί χαρακτήρες σε διάφορους διαλόγους.

Προϋπόθεση για μια τέτοια συνολική παρουσίαση της πλατωνικής σκέψης είναι η αντίληψη ότι η πλατωνική φιλοσοφία αποτελεί ένα κλειστό και ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα. Την αντίληψη αυτή ο συγγραφέας του έργου την μοιράζεται από κοινού με άλλους εκπροσώπους του μεσοπλατωνισμού και έτσι το έργο του μπορεί να διαβαστεί ως αντιπροσωπευτικό της γενικότερης τάσης να ερμηνεύεται ο Πλάτων συστηματικά που αναπτύχθηκε κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Ο Διδασκαλικός παρουσιάζει ανάγλυφα την διάθεση εναρμόνισης του Πλάτωνα με τον Αριστοτέλη που χαρακτηρίζει τον μεσοπλατωνισμό, καθώς και την εισαγωγή στην ερμηνεία της πλατωνικής σκέψης κάποιων στωικών εννοιών που βρίσκουμε ήδη στον Αντίοχο Ασκαλωνίτη. Στα 36 κεφάλαια του έργου ο Αλκίνοος εξετάζει όλους τους κλάδους της πλατωνικής φιλοσοφίας.

Ο Αλκίνοος χωρίζει την πλατωνική φιλοσοφία σε θεωρητική (που αφορά τη γνώση των όντων), πρακτική (που σχετίζεται με την ορθή πράξη) και διαλεκτική (που μελετά τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους αποκτούμε γνώση) και υποδιαιρεί τα τρία αυτά είδη ως εξής (κεφ. 3):

1. Θεωρητική γνώση  2. Πρακτική γνώση               3. Διαλεκτική γνώση

 1.1 Θεολογική                2.1 Ηθική                                3.1. Διαιρετική

 1.2 Φυσική                     2.2 Οικονομική                         3.2. Οριστική

  1.3 Μαθηματική              2.3 Πολιτική                             3.3. Αναλυτική

                                                                                    3.4. Επαγωγική

                                                                                    3.5. Συλλογιστική

                                                                                     3.5.1 Αποδεικτική

                                                                                      3.5.2 Επιχειρηματική

                                                                                       3.5.3 Ρητορική           

Ξεκινώντας από την παρουσίαση της πλατωνικής διαλεκτικής (κεφ. 4-6), η συστηματοποίηση της οποίας περιλαμβάνει έννοιες από τις πραγματείες του αριστοτελικού Οργάνου, ο Αλκίνοος προχωρεί στην εξήγηση της σημασίας των μαθηματικών (κεφ. 7), και στη συνέχεια προτείνει μια, προερχόμενη από τον Τίμαιο, τριμερή διαίρεση των αρχών του Πλάτωνα σε Ύλη, Παράδειγμα-Ιδέες και Θεό -Δημιουργό (κεφ. 8-10). Αν και γενικά το ύφος του Αλκίνοου είναι διδακτικό, ακριβές και δίχως ρητορικές εξάρσεις, όταν έρχεται η ώρα να μιλήσει για τον πλατωνικό Θεό ως αριστοτελικό Νου η λυρική διάθεση του συγγραφέα είναι εμφανής (κεφ. 10, 164.18-36):

Αφού ο νους είναι ανώτερος από την ψυχή, και από τον δυνάμει νου ανώτερος αυτός που νοεί τα πάντα ενεργητικά και ταυτόχρονα και αιώνια, και από αυτόν ωραιότερος ο αίτιός του και οτιδήποτε τυχόν υπάρχει ακόμα πιο πάνω, αυτός θα είναι ο πρώτος θεός, καθώς αυτός είναι η αιτία για την αιώνια ενέργεια του νου του σύμπαντος κόσμου. Και αυτός ενεργεί στον άλλο νου παραμένοντας ο ίδιος ακίνητος, όπως και ο ήλιος ενεργεί στην όραση, όταν αυτή τον αντικρίζει, και όπως το αντικείμενο της επιθυμίας κινητοποιεί την επιθυμία αν και το ίδιο παραμένει ακίνητο. Έτσι λοιπόν και αυτός ο νους κινητοποιεί τον νου του σύμπαντος κόσμου. Και αφού ο πρώτος νους είναι κάλλιστος, κάλλιστο πρέπει να υποθέσουμε ότι είναι και το αντικείμενο της νόησής του. Αλλά τίποτε δεν είναι ωραιότερο από τον ίδιο. Θα πρέπει, συνεπώς, να νοεί τον ίδιο τον εαυτό του και τις σκέψεις του. Και αυτή η ενέργειά του είναι η Ιδέα. Επιπλέον, ο πρώτος θεός είναι αιδιος, άρρητος, αυτο-τελής, δηλαδή ανελλιπής, αει-τελής, δηλαδή πάντοτε τέλειος, παν-τελής, δηλαδή με κάθε τρόπο τέλειος, θειότητα, ουσιότητα, αλήθεια, συμμετρία, αγαθό. Και τα λέω αυτά όχι με την έννοια των διακριτών ιδιοτήτων αλλά θεωρώντας τα όλα ένα πράγμα.

Ο ανώνυμος συγγραφέας του έργου αυτού, που διασώθηκε από τον Αρέθα Καισαρείας, ανήκε στη σχολή της Αλεξάνδρειας του έκτου αιώνα, αν δεν ήταν ο ίδιος ο Ολυμπιόδωρος. Το έργο περιλαμβάνει, εκτός από μια μυθικοϊστορική βιογραφία του Πλάτωνα (βλ. Αρχαίες βιογραφίες του Πλάτωνα), γενικά στοιχεία για τον χαρακτήρα της πλατωνικής φιλοσοφίας (7-12) καθώς και απαρίθμηση των πολλαπλών τρόπων με τους οποίους ο Πλάτων διδάσκει τους αναγνώστες του (27). Στο κεντρικό τμήμα του έργου ο συγγραφέας εστιάζει την προσοχή του στο γραμματειακό είδος του διαλόγου, το οποίο ορίζει όπως και ο Αλβίνος (14.4-6), διαιρεί τους πλατωνικούς διαλόγους σε ὑφηγηματικούς, ζητητικούς και μικτούς (17.19-29), ισχυρίζεται ότι κάθε διάλογος θα πρέπει να χωρίζεται σε τμήματα με κριτήριο όχι τα πρόσωπα που μιλάνε ούτε τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται αλλά την ίδια την ουσία της διδασκαλίας (19), ισχυρίζεται, όπως και ο Ιάμβλιχος, ότι κάθε διάλογος έχει ένα και μοναδικό σκοπόν (21-23), ταξινομεί τους πλατωνικούς διαλόγους με βάση τον χρόνο συγγραφής τους και τις δραματικές χρονολογίες τους, σχολιάζει την τετραλογική κατάταξή τους, διακρίνει τους νόθους από τους γνήσιους διαλόγους και ορίζει τη σωστή τάξη μελέτης τους (24-26). Η σειρά που προκρίνει φαίνεται στον πίνακα του λήμματος Το νεοπλατωνικό πρόγραμμα σπουδών.