Η τελευταία προσπάθεια να αναγεννηθεί ο εθνικός πολυθεϊσμός κατά τον τέταρτο αιώνα, με κέντρο τη νεοπλατωνική φιλοσοφική θεολογία, ιδίως στην ιαμβλίχεια εκδοχή της.

Η βραχεία παραμονή του Ιουλιανού στον αυτοκρατορικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης (361-363) είχε ως συνέπεια να βρεθεί ο νεοπλατωνισμός, για πρώτη και μοναδική φορά στην ιστορία του, στα πρόθυρα μιας πολιτικοθρησκευτικής επίδρασης μεγάλης κλίμακας. Ο πρόωρος, ωστόσο, θάνατος του αυτοκράτορα έβαλε οριστικό τέλος στο σχέδιο αναγέννησης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με βάση τις αξίες του ελληνισμού. Έκτοτε, η όποια πολιτική επίδραση του πλατωνισμού πρόκειται να συμβαίνει μέσω της οικειοποίησης νεοπλατωνικών ιδεών, εννοιών και σχημάτων σκέψης από τον κυρίαρχο χριστιανισμό.

Ο Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 331. Γονείς του ήταν ο Κωνστάντιος, ετεροθαλής αδελφός του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου (272-337), και η ελληνικής καταγωγής Βασιλίνα, ευσεβής χριστιανή, που πέθανε λίγους μήνες μετά τη γέννηση του γιου της. Ο Ιουλιανός ανατράφηκε χριστιανικά, αρχικά στη Βιθυνία και κατόπιν στην Καππαδοκία (όπου ήταν εξόριστος για έξι χρόνια εξαιτίας διενέξεων εντός της δυναστικής οικογένειας). Σε ηλικία είκοσι ετών ο Ιουλιανός βρέθηκε να σπουδάζει πλατωνική φιλοσοφία στην Πέργαμο με τους Αιδέσιο και Χρυσάνθιο, που ήταν μαθητές του Ιάμβλιχου, και στην Έφεσο με τον Μάξιμο Εφέσιο, ο οποίος εισήγαγε τον νέο στη θεουργία. Ο Ιουλιανός συνέχισε τις σπουδές του στην Αθήνα, με συμμαθητές τον Βασίλειο Καισαρείας και τον Γρηγόριο Νανζιανζηνό, όπου και μυήθηκε στα ελευσίνια μυστήρια. Η αγάπη του για την ελληνική παιδεία είχε ως συνέπεια την απώλεια της χριστιανικής πίστης του και την αντικατάστασή της με την ένθερμη αποδοχή των παραδοσιακών θεών της Ελλάδας και της Ρώμης. Το 355 ο Ιουλιανός αναγορεύθηκε καίσαρ του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας και, μετά από εντυπωσιακές πολεμικές επιτυχίες κατά γερμανικών φύλων, αναγορεύθηκε από τους στρατιώτες του αύγουστος (360). Τον Δεκέμβριο του 361 ο Ιουλιανός εισήλθε ως αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη. Στον θρόνο έμεινε μέχρι τον αιφνίδιο τραυματισμό και θάνατό του, ενάμισυ χρόνο μετά, σε εκστρατεία εναντίον των Περσών. Ήταν ο τελευταίος “εθνικός” αυτοκράτορας. Η βραχύβια θητεία του Ιουλιανού στην κορυφή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας προκάλεσε μεγάλες αλλαγές. Τον Φεβρουάριο του 362 ο Ιουλιανός, με διάταγμά του, όρισε ανεξιθρησκεία στους υπηκόους του και διέταξε την επαναλειτουργία των αρχαίων ναών. Τέσσερις μήνες αργότερα, απαγόρευσε στους χριστιανούς να διδάσκουν τα κείμενα της κλασικής παιδείας. Στόχος του ήταν να εμποδίσει την παραποίηση των αρχαίων ποιητών και φιλοσόφων, να επαναφέρει τη λατρεία των παραδοσιακών θεών, να ανανεώσει τον πολυθεϊσμό με μια νεοπλατωνικών αποκλίσεων φιλοσοφική κατανόηση της σημασίας των τελετών και να δημιουργήσει μια ιεραρχία εθνικών κληρικών στο πρότυπο της χριστιανικής Εκκλησίας. Το συγγραφικό έργο του Ιουλιανού έχει σωθεί σε υπολογίσιμη έκταση. Οι επιστολές του φωτίζουν την πολιτική και πνευματική ατμόσφαιρα της εποχής. Ανάμεσα στους πολλούς επιδεικτικούς λόγους που έγραψε με διάφορες αφορμές ξεχωρίζουν οι δύο πεζοί ύμνοι Εἰς τὸν βασιλέα Ἥλιον πρὸς Σαλούστιον και Εἰς τὴν Μητέρα τῶν θεῶν. Τα έργα αυτά, μαζί με το αντιχριστιανικό μανιφέστο Κατὰ Γαλιλαίων (πβ. Η αντιπαράθεση Χριστιανών – Πλατωνικών κατά τον 2ο-4ο αι.), δίνουν το στίγμα των θρησκευτικών πεποιθήσεων του αυτοκράτορα. Μνείας άξιος είναι, τέλος, ο Μισοπώγων, ένα ιδιότυπο αυτοσαρκαστικό κείμενο που τοιχοκόλλησε ο Ιουλιανός στην Αντιόχεια ως απάντηση στην αδιαφορία των πολιτών της για το πρόγραμμα πολιτικοθρησκευτικής αναγέννησης που προωθούσε ο ίδιος.

Μέσα στις επιστολές του Ιουλιανού περιλαμβάνονται και ορισμένες που έχουν γραφτεί από έναν συνωνόματό του και απευθύνονται στον Ιάμβλιχο. Στις επιστολές αυτές η έννοια του ελληνισμού, που ως τότε είχε νόημα πρωτίστως γλωσσικό, εθνικό και θρησκευτικό, απέκτησε μια νέα σημασία: αυτήν της υψηλής πολιτιστικής καλλιέργειας και της βαθιάς παιδείας (σε συμφωνία με ένα πολύ παλαιότερο χωρίο του Ισοκράτη [Πανηγ. 50]). Ο επιστολογράφος θεωρεί ότι ο Ιάμβλιχος κατόρθωσε αυτό που κανείς άλλος πριν από αυτόν δεν είχε επιτύχει: τη συνένωση σε μια ενιαία θεωρία των μυθικών, ποιητικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων των αρχαίων Ελλήνων και τη σύμπηξη μιας παίδευσης θεωρητικής και ηθικοπρακτικής συνάμα (Επ. 79 Wright, 405d-406a). Αυτή ακριβώς ήταν και η αντίληψη του Ιουλιανού για τη σημασία του ιαμβλίχειου πλατωνισμού. Ο αυτοκράτορας θεώρησε ότι οι παραδοσιακές λατρείες των θεών, όπως ερμηνεύονταν από τον Ιάμβλιχο και τους μαθητές του, συνιστούσαν στην πραγματικότητα μια οικουμενική θρησκεία μεγάλης εμβέλειας και υψηλού πνευματικού περιεχομένου. Στον χριστιανικό μονοθεϊσμό ο Ιουλιανός αντιπαρέβαλε μια ηλιολατρία, εμφανώς επηρεασμένη από τον μιθραϊσμό, στην οποία οι διάφοροι παραδοσιακοί θεοί του ελληνισμού θα μπορούσαν να ενταχθούν ως επιμέρους όψεις και φανερώσεις ενός νοερού Ήλιου που ήταν το διαμεσολαβημένο γέννημα του νεοπλατωνικού Ενός. Αυτήν την ιαμβλίχειας έμπνευσης ενοθεϊστική ηλιολατρία ήθελε ο Ιουλιανός να καταστήσει τη νέα πολιτικοθρησκευτική ιδεολογία της αυτοκρατορίας. Σε γλώσσα που θυμίζει το χριστιανικό Σύμβολο Πίστεως της Νίκαιας ο Ιουλιανός γράφει (Εις βασιλέα Ήλιον 141d-142a):

Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι ένας από έναν προέρχεται θεό και από τον ένα νοητό κόσμο ο Βασιλεύς Ήλιος που έχει ταχθεί μέσος ανάμεσα στους νοερούς θεούς με κάθε είδους μεσότητα (ομονοητική και φιλική και που συνάγει τα χωρισμένα), αυτός που ενώνει τα έσχατα με τα πρώτα, μέσα του έχοντας τη μεσότητα της τελειότητας και της συνοχής και της γόνιμης ζωής και της ομοιόμορφης ουσίας, αυτός που στέλνει αγαθά κάθε είδους στον κόσμο τον αισθητό όχι μόνον με το φως με το οποίο τον φωτίζει, τον κοσμεί και τον λαμπρύνει, αλλά και φέρνοντας στην ύπαρξη μαζί του τους ηλιακούς αγγέλους και περιέχοντας μέσα του την αγέννητη αιτία των πραγμάτων που γεννιούνται και χάνονται και ακόμα, πριν κι από αυτήν, την αγέραστη και μόνιμη αιτία της ζωής των αιωνίων σωμάτων.

Από τον πολιτικό συνεργάτη και φίλο του Ιουλιανού Σαλούστιο σώζεται μια μικρή πραγματεία με τίτλο Περὶ θεῶν καὶ κόσμου που θα μπορούσε να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό δείγμα του είδους φιλοσοφικής θεολογίας που προέκρινε ο Ιουλιανός. Το εκλαϊκευτικό αυτό εγχειρίδιο εισαγωγής στο νεοπλατωνικό σύμπαν δεν διαθέτει διανοητική εκζήτηση ούτε πολύπλοκες μεταφυσικές διακρίσεις, είναι όμως φανερά επηρεασμένο από τον ιαμβλίχειο νεοπλατωνισμό. Χαρακτηριστική είναι η απόδειξη της υπερουσιότητας της πρώτης αρχής (κεφ. 5):

Η πρώτη αιτία πρέπει να είναι μία και μοναδική (αφού η μονάδα προΐσταται σε κάθε πλήθος αριθμών), και νικά σε δύναμη και αγαθότητα τα πάντα. Γι’ αυτό και είναι αναγκαίο τα πάντα να μετέχουν σ’ αυτήν. […] Αν ήταν ψυχή, όλα θα ήταν έμψυχα. Κι αν ήταν νους, όλα θα ήταν νοερά. Κι αν ήταν ουσία, όλα θα μετείχαν στην ουσία. […] Αν όμως τα όντα υφίστανται από αγαθότητα και μετέχουν στο αγαθό, είναι αναγκαίο αυτό που είναι πρώτο να είναι υπερούσιο, από τη μια, και αγαθό, από την άλλη. Και τρανταχτή απόδειξη είναι το εξής: οι ξεχωριστές προσωπικότητες, όταν διακινδυνεύουν εκούσια τη ζωή τους για την πατρίδα ή τους συγγενείς ή την τιμή τους, καταφρονούν το είναι τους προς χάριν του αγαθού. Μετά λοιπόν από αυτήν την άρρητη δύναμη ακολουθούν οι τάξεις των θεών.