Παιδεία για τους Αθηναίους της κλασικής εποχής ήταν η ηθική διαπαιδαγώγηση των ελεύθερων νέων, η εκγύμναση του σώματος, η μουσική κατάρτιση και η εξασφάλιση βασικών γραμματικών γνώσεων. Οι πολύ εύπορες οικογένειες είχαν επιπλέον τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν στα τέκνα τους, εάν το επιθυμούσαν, προχωρημένες σπουδές με ειδίκευση στα μαθηματικά (γεωμετρία), τη ρητορική ή τη φιλοσοφία.

Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις, ήδη από την αρχαϊκή εποχή, ενδιαφέρονταν για την κατάλληλη στρατιωτική προετοιμασία των πολιτών που συμμετείχαν στις φάλαγγες των οπλιτών. Ωστόσο, εκτός από τη Σπάρτη που ανέπτυξε από νωρίς ένα ολοκληρωμένο και μακροχρόνιο πρόγραμμα αγωγής, οι περισσότερες πόλεις μεριμνούσαν για μια στοιχειώδη μόνο εκγύμναση. Στην κλασική Αθήνα, όλοι οι έφηβοι με πολιτικά δικαιώματα, μόλις έφθαναν στην ηλικία των 18 ετών εκπαιδεύονταν στα όπλα, και ένα χρόνο αργότερα αναλάμβαναν καθήκοντα περιφρούρησης της πόλης. Πέρα από τις διετείς αυτές στρατιωτικές υποχρεώσεις, η εκπαίδευση και η διαπαιδαγώγηση των νέων παρέμεναν οικογενειακή και ιδιωτική υπόθεση.

Η ηθική διαπαιδαγώγηση άρχιζε στο σπίτι με την αφήγηση μύθων και την απαγγελία στοίχων. Με το καθήκον αυτό ήταν επιφορτισμένες οι μητέρες και οι τροφοί, αλλά επίσης οι γιαγιάδες και οι παππούδες. Το πρόγραμμα εμπλουτιζόταν όταν τα παιδιά έφθαναν στην ηλικία των επτά ετών. Οι πολύ εύπορες οικογένειες είχαν τη δυνατότητα να προσλαμβάνουν δασκάλους ή να αξιοποιούν μορφωμένους οικιακούς δούλους. Το μεγάλο πλήθος των ελεύθερων νέων ωστόσο πήγαινε σε κάποιο ιδιωτικό διδασκαλείο, καταβάλλοντας εύλογα δίδακτρα. Απαραίτητη ήταν η φροντίδα ενός οικιακού δούλου, του παιδαγωγού, που φρόντιζε για την ασφαλή μετάβαση και επιστροφή τους. Η σχολική εκπαίδευση κρατούσε περίπου επτά χρόνια.

Από τη στιγμή κιόλας που το παιδί καταλαβαίνει τι του λένε, και η παραμάνα και η μητέρα και ο παιδαγωγός, ακόμη κι ο πατέρας, πασχίζουν για τούτο: με ποιο τρόπο το παιδί θα γίνει αψεγάδιαστο· έτσι, πάνω σε κάθε πράξη και λόγο το διδάσκουν και του εξηγούν ότι το ένα είναι δίκαιο, το άλλο άδικο, το ένα ωραίο, το άλλο άσχημο, το ένα όσιο, το άλλο ανόσιο – και τα πρώτα να τα κάνεις, τα δεύτερα να μην τα κάνεις. Κι αν το παιδί υπακούει με τη θέλησή του, πάει καλά· ειδάλλως, σαν βέργα που στραβώνει και καμπουριάζει, το σιάζουν με φοβέρες και ξυλιές (Πλάτων, Πρωταγόρας 325c-d, μτφρ. Η. Σπυρόπουλος).

Χωρίς να χάνει το ενδιαφέρον του για την ηθική διαπαιδαγώγηση, το σχολικό πρόγραμμα έδινε μεγάλη σημασία στη μουσική παιδεία και την όρχηση, απαραίτητη άλλωστε για τη συμμετοχή στις θρησκευτικές τελετές. Τη μουσική διδασκαλία, που συνδυαζόταν συχνά με τη λυρική ποίηση, αναλάμβανε συνήθως ο κιθαριστής.

Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Ήταν συνήθως ελεύθερος άνδρας, αλλά μπορούσε να χρησιμοποιεί δούλους ως βοηθούς. Η κλασική Αθήνα δίνει την εντύπωση ότι προϋπέθετε ευρεία διάδοση της αναγνωστικής δεξιότητας. Εκτός από τους πολίτες, γραφή και ανάγνωση φαίνεται ότι γνώριζαν άλλωστε και πολλοί μέτοικοι.

Και όταν πια τα παιδιά μάθουν γράμματα και είναι σε θέση να καταλαβαίνουν τα όσα βλέπουν γραμμένα … οι δάσκαλοι τα βάζουν όρθια από τη θέση τους να διαβάζουν ποιήματα καλών ποιητών και τα αναγκάζουν να τα μαθαίνουν απ᾽ έξω. Μες στα ποιήματα αυτά βρίσκει κανείς ένα σωρό συμβουλές κι ένα σωρό διηγήσεις και παινέματα και ύμνους για τους ενάρετους ανθρώπους του παλιού καιρού, για να τους ζηλέψει το παιδί και να τους μιμηθεί και να λαχταρήσει να τους μοιάσει (Πλάτων, Πρωταγόρας 325e, μτφρ. Η. Σπυρόπουλος).

Από την ηλικία των 12 περίπου ετών, όλοι σχεδόν οι Αθηναίοι σύχναζαν και στις παλαίστρες, όπου οι παιδοτρίβες τούς εκπαίδευαν στην πάλη, το άλμα, το τρέξιμο και τη ρίψη δίσκων και ακοντίων.

Λοιπόν, σαν να μην έφταναν όλα αυτά, στέλνουν [τους νέους] ακόμα και στους γυμναστές, για να κάνουν κορμί δυνατότερο, κι έτσι το μυαλό τους το φωτισμένο να έχει βοηθό και να μην αναγκάζονται να δείχνουν δειλία στους πολέμους και στις άλλες πράξεις, επειδή το σώμα τούς προδίνει. Κι αυτά τα κάνουν με το παραπάνω εκείνοι που έχουν στη διάθεσή τους περισσότερα μέσα· και τα περισσότερα μέσα τα διαθέτουν οι πιο πλούσιοι (Πλάτων, Πρωταγόρας 326b-c, μτφρ. Η. Σπυρόπουλος).

Οι Αθηναίες δεν πήγαιναν στα σχολεία με τα αγόρια. Διδάσκονταν τις απαραίτητες δεξιότητες στο σπίτι και εξοικειώνονταν με τη μουσική, την ποίηση και τον χορό σε γυναικείους θιάσους και στο πλαίσιο θρησκευτικών εορτών. Αρκετές θα γνώριζαν ασφαλώς να διαβάζουν και ίσως να γράφουν, μολονότι για την παιδεία τους αυτή δεν γίνεται συχνά λόγος.

Μόρφωση διέθεταν και αρκετοί δούλοι της Αθήνας. Ορισμένοι αξιοποιούνταν ως αναγνώστες, γραφείς και αντιγραφείς. Εφόσον δεν γίνονταν δεκτοί στα σχολεία και τις παλαίστρες η εύλογη υπόθεση είναι ότι εκπαιδεύονταν μέσα στους οίκους που υπηρετούσαν. Ορισμένοι άλλωστε διέθεταν παιδεία πριν την υποδούλωσή τους. Μουσική και όρχηση διδάσκονταν και πολλές δούλες που καλούνταν να εργαστούν ως αυλητρίδες και ορχηστρίδες.

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στην κλασική Αθήνα ήταν όλα ιδιωτικά και κάποτε εξειδικευμένα. Προφανώς κάποια ήταν φθηνότερα για μαζικότερη χρήση και κάποια υψηλότερου επιπέδου για τους ευπορότερους νέους που αναζητούσαν το καλύτερο. Για όλα πάντως προβλέπονταν από τη νομοθεσία της πόλης γενικοί κανονισμοί, κυρίως γύρω από το ωράριο λειτουργίας, την ηλικία των προσερχομένων και τον μέγιστο επιτρεπόμενο αριθμό τους. Δημόσιο ενδιαφέρον υπήρχε και για ζητήματα ηθικής συμπεριφοράς. Την εποπτεία τους αναλάμβαναν ειδικοί άρχοντες.

Η εκπαίδευση των νέων προϋπέθετε πειθαρχία και συχνές σωματικές τιμωρίες. Η μέθοδος διδασκαλίας πάλι βασιζόταν στην επανάληψη και την επιμονή. Η εκμάθηση των γραμμάτων ήταν υπόθεση επίπονη και μακροχρόνια, εφόσον προέβλεπε την αποστήθιση του αλφαβήτου από την αρχή προς το τέλος, αλλά επίσης ανάποδα, από το τέλος στην αρχή, και επίσης σε πολλούς άλλους συνδυασμούς. Όπως ισχυριζόταν ο Πλάτων, ο εκπαιδευμένος νέος όφειλε να αναγνωρίζει τα ψηφία ακόμα και στην επιφάνεια του νερού ή μέσα σε έναν κάτοπτρο (Πολιτεία 402b).

Όταν οι νέοι αποκτούσαν αναγνωστική δεξιότητα συνέχιζαν με την αποστήθιση και απαγγελία την ποιημάτων. Κεντρική θέση κατείχαν τα ομηρικά έπη και ο Ησίοδος. Η ποίηση αυτή λειτουργούσε ως αλφαβητάρι και οδηγός του βίου ταυτοχρόνως. Όλοι σχεδόν οι μορφωμένοι Αθηναίοι ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν έναν ομηρικό στίχο και οι περισσότεροι μπορούσαν να απαγγείλουν εκτενή αποσπάσματα. Στις παλαίστρες οι νέοι ακολουθούσαν συνήθως ένα αυστηρά καθορισμένο πρόγραμμα. Υπήρχαν ειδικές ασκήσεις για κάθε άθλημα στις οποίες υποβαλλόταν σχολαστικά ολόκληρη η ομάδα των νέων αθλητών (Πλάτων, Πολιτικός 294d-e).

Κατά τη διάρκεια του πέμπτου αιώνα στην Αθήνα κατέφθασαν μορφωμένοι άνδρες από διάφορες περιοχές που έγιναν γνωστοί ως Σοφιστές. Αρκετοί εύποροι νέοι αναζήτησαν σε αυτούς υψηλότερη μόρφωση στα μαθηματικά, την αστρονομία και, κυρίως, την ηθική ή τη ρητορική, καταβάλλοντας υψηλά δίδακτρα. Η παρουσία τους και τα προγράμματά τους δημιούργησαν μεγάλη αίσθηση στη πόλη και προκάλεσαν ποικίλες αντιδράσεις. Την ίδια εποχή εμφανίστηκαν και οι πρώτες οργανωμένες σχολές ιατρικής.

Τον τέταρτο αιώνα ιδρύθηκαν στην Αθήνα δύο μεγάλες σχολές, του Ισοκράτη και του Πλάτωνα. Στην πρώτη διδασκόταν η ρητορική και στη δεύτερη η φιλοσοφία. Αμφότερες είχαν πλούσια προγράμματα και βασίζονταν πολύ σε εκτενείς συζητήσεις και αναζητήσεις. Το 335 ο Αριστοτέλης ίδρυσε το Λύκειο που εξελίχθηκε στο σημαντικότερο ερευνητικό κέντρο της αρχαιότητας. Οι τρεις αυτές σχολές συνέχισαν να λειτουργούν την ελληνιστική εποχή και να προσελκύουν σπουδαστές από όλα τα μέρη της Ελλάδας, καθιστώντας την Αθήνα κέντρο της υψηλής μόρφωσης.