Ο Περικλής δέσποσε στην πολιτική ζωή της Αθήνας για περισσότερα από 30 χρόνια, οδηγώντας την στη μεγαλύτερή της ακμή. Τα βασικά του επιτεύγματα ήταν η συμβολή του στην εδραίωση της δημοκρατίας, η ανάδειξη της πόλης ως μεγάλης στρατιωτικής δύναμης με διεθνή παρουσία, η προώθηση και η επίβλεψη περίλαμπρων μνημείων. Η σταθερή αντιπαράθεσή του με τη Σπάρτη οδήγησε στην έκρηξη του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Ο Περικλής γεννήθηκε γύρω στο 495. Ήταν γιος του Ξάνθιππου και της Αγαρίστης, που καταγόταν από το αριστοκρατικό γένος των Αλκμεωνιδών. Στο ξέσπασμα των Περσικών Πολέμων ήταν ακόμα πολύ μικρός, αλλά είχε γίνει έφηβος στην κατάληξή τους, όταν ο πατέρας του διακρίθηκε ως στρατηγός στη ναυμαχία της Μυκάλης. Διαπαιδαγωγήθηκε από επιφανείς Σοφιστές και συναναστράφηκε τον Πρωταγόρα, τον Ζήνωνα τον Ελεάτη και, ιδιαιτέρως, τον Αναξαγόρα, που έγινε γνωστός για τις έρευνές του στη μετεωρολογία και τις άλλες φυσικές επιστήμες. Η οικογενειακή του παράδοση και η παιδεία του τον οδήγησαν να πολιτευθεί με τους δημοκρατικούς. Ο πατέρας του είχε συγκρουστεί με τον Μιλτιάδη και οι πρόγονοι της μητέρας του είχαν συγκρουστεί με τους τυράννους. Ο Κλεισθένης, που θεμελίωσε τη δημοκρατία, ήταν άλλωστε θείος της. Γόνος πολύ εύπορης οικογένειας καθώς ήταν έκανε την πρώτη του δημόσια εμφάνιση, πολύ νέος, ως χορηγός στην τραγωδία του Αισχύλου Πέρσες, που τιμούν και τον Θεμιστοκλή. Στη συνέχεια εμφανίστηκε ως κατήγορος του γιου του Μιλτιάδη, του Κίμωνα, που εκπροσωπούσε την αριστοκρατική παράταξη.

Ξεκινώντας την πολιτική του σταδιοδρομία, συνεργάστηκε με τον ηγέτη των δημοκρατικών, τον Εφιάλτη. Αποφασιστικά βήματα για την εξέλιξη του πολιτεύματος έγιναν με τον περιορισμό της εξουσίας του Αρείου Πάγου, που παρέμενε εκείνη την εποχή όργανο των αριστοκρατικών, και τον οστρακισμό του Κίμωνα, που κατηγορήθηκε για φιλική στάση προς τους Σπαρτιάτες. Οι ενέργειες αυτές οδήγησαν ωστόσο στη δολοφονία του Εφιάλτη, που άφησε τον Περικλή αδιαφιλονίκητο ηγέτη της δημοκρατικής παράταξης. Στα χρόνια που ακολούθησαν, διακρίθηκε ως στρατηγός και ως εισηγητής σημαντικών αποφάσεων για τη λειτουργία των θεσμών. Νέος του πολιτικός αντίπαλος ήταν πλέον ο Θουκυδίδης, ο γιος του Μελησίου και συγγενής του Κίμωνα. Η αντιπαράθεση των δύο ανδρών συνέβαλε στην οργάνωση των αντιμαχόμενων παρατάξεων, γύρω από τις οποίες συσπειρώθηκαν οι οπαδοί των ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων, από τη μία πλευρά, και της συντηρητικής πολιτικής, από την άλλη.

Η άμιλλα και η φιλοδοξία του Περικλή και του Θουκυδίδη έκαμαν να φανεί μια τομή πολύ βαθειά, η οποία διαμόρφωσε τις δύο πολιτικές παρατάξεις, από τις οποίες η μία ονομάστηκε δήμος (δημοκρατική) και η άλλη ολίγοι (ολιγαρχική) (Πλούταρχος, Περικλής 11.3, μτφρ. Θ. Παπακωνσταντίνου).

Έξη χρόνια μετά τον θάνατο του Εφιάλτη αποφασίστηκε ότι στην κλήρωση για την επιλογή των αρχόντων θα συμμετείχαν και οι ζευγίτες, η εισοδηματική τάξη από την οποία προερχόταν η μεγάλη μάζα των οπλιτών. Επίσης, με εισήγηση του Περικλή, καθιερώθηκε ο δικαστικός μισθός, που έδινε τη δυνατότητα ακόμα και στους φτωχούς πολίτες να μετέχουν στα δικαστήρια. Καθώς ο αριθμός των Αθηναίων είχε αυξηθεί πολύ (όπως αυξάνονταν και τα προνόμιά τους), αποφασίστηκε, πάλι με εισήγηση του Περικλή, να παρέχονται πολιτικά δικαιώματα μόνο σε όσους είχαν και τους δύο γονείς Αθηναίους.

Το πολίτευμά μας λέγεται δημοκρατία, επειδή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά οι πολλοί. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι μπροστά στον νόμο για τις ιδιωτικές τους διαφορές. Για τα δημόσια αξιώματα προτιμώνται εκείνοι που είναι ικανοί και αξίζουν και όχι εκείνοι που ανήκουν σε μια ορισμένη τάξη (Θουκυδίδης 2.37, μτφρ. Άγγελος Βλάχος).

Ο Περικλής εκλέχθηκε πρώτη φορά στρατηγός την εποχή της συνεργασίας του με τον Εφιάλτη, και μετά τον οστρακισμό του Θουκυδίδη, τον οποίο πέτυχε, επανεκλεγόταν διαρκώς στο αξίωμα αυτό, με ένα μικρό διάλειμμα, έως τον θάνατό του. Με την ιδιότητα αυτή πρωτοστάτησε πολλές φορές σε στρατιωτικές επιχειρήσεις σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου. Η πρώτη του επιχείρηση εναντίον των Σικυωνίων ήταν νικηφόρος, μολονότι η προσπάθειά του να κυριέψει τις Οινιάδες δεν ολοκληρώθηκε. Συμμετείχε με επιτυχία στον λεγόμενο Δεύτερο Ιερό Πόλεμο (όπου αντιπαρατέθηκε στην πολιτική της Σπάρτης γύρω από τον έλεγχο των Δελφών) και διακρίθηκε σε εκστρατεία στη Χερσόνησο του Ελλησπόντου, όπου έσωσε τους Έλληνες από επιθέσεις των Θρακών. Όταν αποστάτησαν οι Ευβοείς από την αθηναϊκή συμμαχία κινήθηκε εναντίον τους με μεγάλη στρατιωτική δύναμη. Στο μεταξύ χρειάστηκε να αναμετρηθεί με τους Μεγαρείς και τους Πελοποννήσιους, τους οποίους έπεισε να αποσυρθούν χωρίς μάχη. Και στη συνέχεια επέστρεψε στην Εύβοια και κατέπνιξε την αποστασία. Οι σημαντικότερες πολεμικές του αρετές αναδείχτηκαν στη σύγκρουση της Αθήνας με τη Σάμο, που οδήγησε σε μεγάλη ναυμαχία και μακροχρόνια πολιορκία. Λέγεται ότι χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ως πολεμικό όπλο πολιορκητικές μηχανές. Οδήγησε επίσης με επιτυχία τον αθηναϊκό στόλο στον Εύξεινο Πόντο.

Όποτε ήταν διοικητής στρατιωτικού σώματος, διακρινόταν προ πάντων για τα μέτρα ασφαλείας που ελάμβανε. Ούτε μάχη, της οποίας η έκβαση ήταν άδηλη και επικίνδυνη, συνήπτε θεληματικά, ούτε ήταν ζηλωτής και μιμητής των στρατηγών εκείνων, οι οποίοι ριψοκινδυνεύοντας θαυμάσθηκαν ως μεγάλοι από εύνοια της τύχης. Έλεγε δε πάντοτε στους πολίτες ότι, όσον εξαρτάται απ’ αυτόν, θα μείνουν αθάνατοι για πάντα (Πλούταρχος, Περικλής 18.1, μτφρ. Θ. Παπακωνσταντίνου).

Ο Περικλής δεν ήταν ιδιαιτέρως κοινωνικός. Ακόμα και στις πολιτικές του εμφανίσεις ήταν συγκρατημένος και περιοριζόταν σε αυτές που ήταν καθοριστικές και αναγκαίες. Έδειξε ωστόσο μεγάλο ενδιαφέρον για τις εορτές της πόλεις και την οικοδόμηση θρησκευτικών κτισμάτων. Με πρωτοβουλία του εξασφαλίστηκε η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να παρακολουθούν δωρεάν τις θεατρικές παραστάσεις της πόλης. Επίσης αποφασίστηκε να περιληφθούν και μουσικοί αγώνες στη εορτή των Παναθηναίων. Με τα χρήματα του συμμαχικού ταμείου ξεκίνησε ένα φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα στην Ακρόπολη. Γενικός επόπτης ορίστηκε ο Φειδίας και τα έργα ολοκληρώθηκαν μέσα σε πολύ σύντομο διάστημα. Την κατασκευή του Παρθενώνα ανέλαβαν ο Καλλικράτης και ο Ικτίνος. Τα Προπύλαια, ο Μνησικλής. Ο ίδιος ο Φειδίας κατασκεύασε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς. Στο οικοδομικό πρόγραμμα περιλαμβανόταν το Ωδείο και το τελεστήριο της Ελευσίνας, καθώς επίσης ο καλλωπισμός και η ανάδειξη πολλών ναών. Τα έργα αυτά, που προκάλεσαν γενικό θαυμασμό, στάθηκαν αιτία να δεχθεί σκληρές επιθέσεις. Ιδιαιτέρως κατηγορήθηκε ο φίλος του Φειδίας για κατάχρηση και υπερβολές. Σύμφωνα με μια παράδοση (που δεν είναι ωστόσο πιθανή) κλείσθηκε στη φυλακή όπου πέθανε δηλητηριασμένος. Σε διάφορες ευκαιρίες επιθέσεις δέχτηκαν και άλλοι φίλοι και συνεργάτες του Περικλή. Μεγάλο κίνδυνο διέτρεξε ο Αναξαγόρας, ο οποίος ωστόσο φυγαδεύτηκε. Η εταίρα Ασπασία, με την οποία συζούσε μετά τον χωρισμό του από τη γυναίκα του, δικάστηκε για ασέβεια, και λίγο έλειψε να καταδικαστεί. Με την ομορφιά και τη μόρφωσή της προκαλούσε έτσι κι αλλιώς ποικίλα σχόλια. Τη συναναστράφηκε ο Σωκράτης, ο οποίος, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, τη θεωρούσε δάσκαλο του Περικλή στη ρητορική τέχνη.

Η μεγάλη δύναμη της Αθήνας και η σταθερή της αντιπαράθεση με τη Σπάρτη οδήγησαν στην αναμέτρηση των δύο ισχυρότερων ελληνικών πόλεων. Την αφορμή έδωσε η στρατιωτική ενίσχυση της Κέρκυρας από την Αθήνα στην σύγκρουσή της με την Κόρινθο και ένα ψήφισμα που απέκλεισε τα Μέγαρα από όλες τις αγορές που είχε στον έλεγχό της η Αθήνα. Το 431 οι Πελοποννήσιοι, με αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο, εισέβαλαν στην Αττική και τη λεηλάτησαν. Με υπόδειξη και επιμονή του Περικλή, οι Αθηναίοι κλείστηκαν στα τείχη τους και απέφυγαν τη στρατιωτική αναμέτρηση στην ξηρά. Ανέλαβαν ωστόσο δράση με τον στόλο, λεηλατώντας τα παράλια της Πελοποννήσου. Ο Περικλής ηγήθηκε ενός σώματος που επιτέθηκε εναντίον των Μεγάρων. Καθώς τελείωνε ο πρώτος χρόνος του πολέμου, ο Περικλής ανέλαβε να εκφωνήσει επιτάφιο λόγο για τους νεκρούς πολεμιστές, τον οποίο απέδωσε ο Θουκυδίδης. Τον επόμενο χρόνο, ενώ ο Περικλής επέμενε στην ίδια πολιτική και οδήγησε τον αθηναϊκό στόλο στην Πελοπόννησο, ξέσπασε στην πόλη μια μεγάλη επιδημία που αποδεκάτισε τον πληθυσμό. Οργισμένοι και απελπισμένοι οι Αθηναίοι του αφαίρεσαν τη στρατηγία και του επέβαλαν πρόστιμο. Ένα χρόνο αργότερα ωστόσο τον εξέλεξαν πάλι στρατηγό και του ανέθεσαν τη διοίκηση της πόλης και τις ναυτικές της επιχειρήσεις. Από τον λοιμό, που συνέχιζε το καταστροφικό του έργο, ο Περικλής έχασε και τους δύο νόμιμους γιους του και σύντομα αρρώστησε και πέθανε ο ίδιος. Ο πόλεμος, με ένα μικρό διάλειμμα, κράτησε έως το 404 και κατέληξε με τη συντριβή της Αθήνας.

Σκεφτείτε ότι η πολιτεία μας έχει παμμέγιστο γόητρο στον κόσμο ολόκληρο, επειδή ποτέ δεν λύγισε μπροστά στις συμφορές και πρόσφερε, σε πολέμους, πολύ αίμα και πολλές θυσίες και απόκτησε τη μεγαλύτερη δύναμη που είχε ποτέ πολιτεία, δύναμη που η μνήμη της θα μείνει αιώνια στις επερχόμενες γενεές… (Θουκυδίδης 2.64, μτφρ. Άγγελος Βλάχος).