Σωκρατικός απορητικός διάλογος, πιθανότατα της πρώιμης συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα, με θέμα τη διδασκαλία της αρετής.

Ο Πρωταγόρας είναι ένας πολυπρόσωπος διάλογος, που αναπτύσσεται, κατά το μεγαλύτερο μέρος του,σεπλάγιο λόγο. Ο δραματικός χρόνος του διαλόγου δεν είναι οριστικά επιβεβαιωμένος, εντούτοις, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, η δράση τοποθετείται χρονικά γύρω στο 433/2 π.Χ., λίγο πριν από το ξέσπασμα του Αρχιδάμειου πολέμου. Ο Σωκράτης αφηγείται σε κάποιο ανώνυμο ακροατήριο τα γεγονότα της πρωινής συνάντησής του με τον σοφιστή Πρωταγόρα στο σπίτι του πλούσιου αθηναίου Καλλία. Αφορμή για τη συνάντηση στάθηκε η απροσδόκητη άφιξη του Ιπποκράτη, γιου του Ιππονίκου, στο σπίτι του Σωκράτη και η ζωηρή επιθυμία του νεαρού να συναντήσει τον διάσημο σοφιστή. Η δράση μεταφέρεται από την αυλή του Σωκράτη στην οικία του Καλλία, όπου βρίσκονται συγκεντρωμένοι οι επιφανέστεροι Σοφιστές της εποχής (Πρωταγόρας, Πρόδικος, Ιππίας), γνωστά μέλη της ανώτερης αθηναϊκής κοινωνίας, φιλομαθείς και φιλόδοξοι νεαροί, καθώς και διάφοροι ξένοι. Όλα τα πρόσωπα, ομιλούντα και βουβά, λειτουργούν αποφασιστικά για την εικονογράφηση του πνευματικού κλίματος της Αθήνας των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ. και για την απάντηση στο καίριο σωκρατικό ζητούμενο του διαλόγου, την αναζήτηση δηλαδή του σκοπού της ηθικής διδασκαλίας και των μέσων με τα οποία μπορεί αυτός ο σκοπός να επιτευχθεί. Η σύνθετη δομή του διαλόγου, η δραματουργική του αρτιότητα και η ζωντάνια που αποπνέει συγκαταλέγουν τον Πρωταγόρα στα κορυφαία έργα του Πλάτωνα. Παραμένει,εντούτοις, ένας από τους πιο περίπλοκους και αινιγματικούς πλατωνικούς διαλόγους, εξαιτίας κυρίως της ιδιότυπης για τα σωκρατικά δεδομένα ταύτισης της ηδονής με το αγαθό. Όλα τα παραπάνω έχουν δημιουργήσει πρόσθετες δυσκολίες σε ό,τι αφορά τον ακριβή προσδιορισμό του χρόνου συγγραφής του διαλόγου και την αξιολόγηση της φιλοσοφικής του βαρύτητας. Ο διάλογος θεωρείται πρώιμο πλατωνικό έργο και, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, τοποθετείται προς το τέλος αυτής της συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα. Θεματικά διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με τον Λάχη, τον Χαρμίδη και τον Ευθύφρονα,αλλά κυρίως με τον Μένωνα.

Ο Πρωταγόρας δομείται σε πολλαπλά επεισόδια, αρχής γενομένης με ένα σύντομο πρόλογο, ο οποίος λειτουργεί ως το εξωτερικό αφηγηματικό πλαίσιο του διαλόγου, το μοναδικό τμήμα που εκφέρεται σε ευθύ λόγο (309a-310a). Πρόκειται για μια στιχομυθίαανάμεσα στον Σωκράτη και κάποιον φίλο του, η οποία συνιστά την αφορμή για να ανακοινώσει ο Σωκράτης την άφιξη του σοφιστή Πρωταγόρα στην πόλη των Αθηνών και να ξεκινήσει την αφήγηση της συζήτησης που είχε μαζί του. Το πρώτο αφηγηματικό επεισόδιο (310a-314c) εκτυλίσσεται στο σπίτι του Σωκράτη, πολύ νωρίς το πρωί, όπου εφορμά ο νεαρός φίλος του, ο Ιπποκράτης, παρακαλώντας τον να διαμεσολαβήσει για να συναντηθεί με τον διάσημο Πρωταγόρα. Ο Σωκράτης εκμεταλλεύεται την ευκαιρία για να υποβάλει σε έλεγχο τον ορμητικό νεαρό, ώστε να διαπιστώσει κατά πόσον έχει σαφή εικόνα του σκοπού για τον οποίο επιθυμεί να μαθητεύσει δίπλα στον Πρωταγόρα,αλλά και για να του επισημάνει τους κινδύνους που ελλοχεύουν εξαιτίας της άκριτης αποδοχής των σοφιστικών διδασκαλιών. Η συνέχεια της σωκρατικής αφήγησης αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα της πλατωνικής περιγραφικής δεινότητας, που αποτυπώνει αριστοτεχνικά τον εσμό των σοφιστών στο σπίτι του πλούσιου μαικήνα Καλλία (314c-316a). Εκεί, ανάμεσα στους θαυμαστές και τους ακολούθους του, ο Πρωταγόρας θα συστηθεί στους αναγνώστες του διαλόγου και θα προσδιορίσει το αντικείμενο της διδασκαλίας του, ήτοι την εὐβουλία, που συνίσταται στη σώφρονα διαχείριση των ιδιωτικών και δημόσιων υποθέσεων (316b-319a). Η ένσταση του Σωκράτη δεν θα αργήσει να διατυπωθεί: το μάθημα της εὐβουλίας ή αλλιώς της πολιτικῆς ἀρετῆς δεν μπορεί, κατά τη γνώμη του, να διδαχτεί. Η επιχειρηματολογία του Σωκράτη (319b-320c), που αντλεί τις προκείμενές της από την κοινή εμπειρία της αθηναϊκής πολιτικής και ιδιωτικής ζωής, θα προκαλέσει την εκτενέστατη ανασκευή της από τον Πρωταγόρα· ο σοφιστής θα διηγηθεί τον καταγωγικό αιτιολογικό μύθο του Προμηθέα και του Επιμηθέα και με μια σειρά συνακόλουθων επιχειρημάτων θα επιχειρήσει να αποδείξει τη θέση του ότι η αρετή διδάσκεται (320d-328d). Στο επόμενο τμήμα του διαλόγου (329e-334c) ο Σωκράτης, εκμεταλλευόμενος ορισμένες αμφισημίες του πρωταγόρειου λόγου, θαπροβεί σε μια επίμονη, πλην όμως ατελέσφορη, ελεγκτική διαδικασία με αντικείμενο τις επιμέρους αρετές (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ὁσιότης, σοφία, ἀνδρεία) και τον τρόπο με τον οποίο συναρμόζονται μεταξύ τους.Ο Πρωταγόρας, ο οποίος έχει ήδη δεχτεί ότι τα ονόματα των αρετών ανταποκρίνονται σε διαφορετικά μέρη της αρετής, θα χάσει την ψυχραιμία του όταν ο Σωκράτης θα προσπαθήσει να αποδείξει πως οι αρετές ταυτίζονται,και η συζήτηση θα οδηγηθεί σεκρίση μετά τις έντονες διαμαρτυρίες του Σωκράτη για την απροθυμία του σοφιστή να απαντά με συντομία στις ερωτήσεις του. Στο παρέμβλητο αυτό επεισόδιο (334d-338e) παρακολουθούμε την προσπάθεια ορισμένων από τους παριστάμενους (Καλλίας, Αλκιβιάδης, Κριτίας, Πρόδικος, Ιππίας) να πείσουν τον Σωκράτη να μην εγκαταλείψει την ομήγυρη και να βρουν έναν αμοιβαία αποδεκτό τρόπο συζήτησης. Όταν αποφασίζεται εκ νέου η συνέχιση του διαλόγου, η αντιστροφή των ρόλων είναι αξιοσημείωτη: ο Πρωταγόρας ανασύρει κάποιους στίχους του Σιμωνίδη για την αρετή, κατηγορώντας τον Σωκράτη ότι αποδέχεται μιαν αντίφαση του ποιήματος, την οποία ο Σωκράτης θα προσπαθήσει να υπερασπιστείμε τη βοήθεια μιας σχοινοτενούς ερμηνείας. Το χωρίο (339a-347a) έχει γεννήσει πληθώρα ερωτημάτων στους σχολιαστές, κυρίως σε ό,τι αφορά τις σοφιστικές τεχνικές που μετέρχεται ο Σωκράτης αλλά και τον ρόλο του αποσπάσματος στο σύνολο του διαλόγου, καθώς μάλιστα στο τέλος της μακράς ανάλυσής του ο ίδιος ο Σωκράτης θα αναιρέσει τη σκοπιμότητα μιας περαιτέρω συζήτησης πάνω σε θέματα ποίησης (347b-349a). Στο τελευταίο μέρος του διαλόγου (349b-362a), ο Σωκράτης θα παρουσιάσει ένα ισχυρό επιχείρημα για να αποδείξει την ενότητα των αρετών στη σοφία. Ως βάσεις του συλλογισμού του χρησιμοποιεί την ταύτιση της ηδονής με το αγαθό και κατόπιν την ερμηνεία της ἀκρασίας ως σφάλματος της κρίσης. Ο Πρωταγόρας συναινεί με μεγάλη δυσκολία στα τελικά συμπεράσματα της συζήτησης, ομολογώντας το αδιέξοδο στο οποίο έφτασε, και ο Σωκράτης αναγνωρίζει το παράδοξο γεγονός της αντιστροφής των αρχικών τους θέσεων: ο ίδιος μεν υποστηρίζει ότι εφόσον η αρετή είναι μια μορφή γνώσης, μπορεί να διδαχτεί, ο δε Πρωταγόρας, παρόλο που παραδέχτηκε την κυριαρχικότητα της επιστήμης, είναι αναγκασμένος να υπερασπιστεί την αντίθετη θέση, την αδυναμία του δηλαδή να μεταδώσει την αρετή. Ο διάλογος δεν καταλήγει σε κάποιο θετικό συμπεράσμα. Η αρχική απορία σχετικά με τη δυνατότητα διδασκαλίας της αρετής παραμένει και συνομολογείται η ανάγκη για περαιτέρω ανάλυση της ίδιας της φύσης της αρετής ως απαραίτητης προϋπόθεσης για να απαντηθεί το παραπάνω ερώτημα.

Η πολυσχιδής δομή του Πρωταγόρα, καθώς και η εκλεπτυσμένη δραματουργική του επεξεργασία, αποτελούν μια παραδειγματική ερμηνευτική πρόκληση για όποιον επιθυμεί να ανακαλύψει τους άρρηκτους δεσμούς με τους οποίους συμπλέκεται η δραματική μορφή με το φιλοσοφικό περιεχόμενο στους πλατωνικούς διαλόγους. Η φαινομενικά ανισοβαρής σχέση ανάμεσα στα αμιγή διαλεκτικά τμήματα του διαλόγου και στα δραματικάεπεισόδια που τα πλαισιώνουν, όχι μόνο δεν συνιστούν ένδειξη φιλοσοφικού ελλείμματος του διαλόγου, αλλά φωτίζουν σε όλο το εύρος της την έννοια και την πρακτική της διαλεκτικής ως ζωντανού τρόπου του φιλοσοφείν. Ο Πρωταγόρας είναι κυρίως ένας διάλογος για τον ίδιο τον διάλογο, μια εν τῃ πράξῃ απόδειξη του γεγονότος ότι η ηθική γνώση δεν αποτελεί ένα σώμα προτασιακών δεδομένων που μεταφέρεται αυτούσιο από τον δάσκαλο στον μαθητή αλλά μια συνεχής διαδικασία μεταβολής στην οποία εμπλέκονταισ’ ένα αδιάρρηκτο σύνολο το υποκείμενο που γνωρίζει, το αντικείμενο της γνώσης και η μέθοδος που εφαρμόζεται.