Σχολή πλατωνικής φιλοσοφίας που ιδρύθηκε στην Αθήνα στα τέλη του τέταρτου ή τις αρχές του πέμπτου μεταχριστιανικού αιώνα και διατηρήθηκε με συνεχή διαδοχή έως το 529.

Από τον ύστερο τέταρτο έως τον πρώιμο έκτο αιώνα μ.Χ. η πλατωνική φιλοσοφία ακμάζει κυρίως σε δύο μεγάλες πόλεις: την Αλεξάνδρεια και την Αθήνα. Έτσι συνηθίζουμε να μιλάμε για την νεοπλατωνική Σχολή της Αλεξάνδρειας και τη νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών. Ιδρυτής της τελευταίας θεωρείται ο Πλούταρχος ο Αθηναίος (π.350-432) του οποίου το έργο, κυρίως υπομνηματιστικό σε Πλάτωνα και Αριστοτέλη, έχει χαθεί.

Ο Πλούταρχος πρέπει να ήταν μια σημαντική πνευματική μορφή που προσδιόρισε τις βασικές ερμηνευτικές γραμμές που έμελλε να ακολουθήσει η σχολή των Αθηνών κατά τον επόμενο ένα και πλέον αιώνα. Το ενδιαφέρον του για τη θεουργία, ίσως αποτέλεσμα μιας οικογενειακής παράδοσης που ανερχόταν στον παππού του, υπήρξε παράγοντας σημαντικός στον καθορισμό της φυσιογνωμίας ολόκληρης της σχολής. Μαθητής του Πλουτάρχου και διάδοχός του στην κεφαλή της σχολής υπήρξε ο Συριανός (π.437), από τον οποίο μας έχει διασωθεί ένα φιλοσοφικό υπόμνημα στα βιβλία Β, Γ, Μ και Ν των Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη και δύο έργα ρητορικής θεωρίας. Η μεγάλη, πάντως, μορφή της Αθήνας κατά τον πέμπτο αιώνα υπήρξε ο πολυγραφότατος Πρόκλος (412-485), μαθητής και διάδοχος του Συριανού στην ηγεσία της σχολής, του οποίου το έργο έχει σωθεί σε υπολογίσιμη έκταση. Τον Πρόκλο διαδέχτηκε ο Μαρίνος (π. 440-;) από τον οποίο διαθέτουμε μια αγιολογική βιογραφία του δασκάλου του με τον σημαίνοντα τίτλο Πρόκλος ἢ περὶ εὐδαιμονίας.

Από ιστορική άποψη το έργο αυτό, που συντάχτηκε αμέσως μετά τον θάνατο του Πρόκλου, είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί αποτελεί, μαζί με τον Βίο Πλωτίνου του Πορφύριου, το μοναδικό ακραιφνές δείγμα που διαθέτουμε ενός γραμματειακού είδους που άνθισε ιδιαίτερα στην ύστερη αρχαιότητα: της φιλοσοφικής βιογραφίας του δασκάλου από τον μαθητή. Πέραν των ρητορικών υπερβολών, κοινού τόπου σε τέτοιου είδους συγγράμματα, διακρίνεται η εναγώνια προσπάθεια των νεοπλατωνικών φιλοσόφων να εναρμονίσουν πλήρως τη ζωή με τη σκέψη και να βιώσουν αληθινά όσα η φιλοσοφική τους θεωρία επέβαλλε. Στην περίπτωση του Πρόκλου, ο βιογράφος του υπογραμμίζει με έμφαση την ασκητική αγιότητα του δασκάλου του, την αδιαφορία του για τα αισθητά, τις εκστατικές εμπειρίες του με παραδοσιακούς θεούς (ιδίως την Αθηνά και την Εκάτη), καθώς και την μεγάλη εμπειρία του σε θέματα θεουργικής πρακτικής.

Μετά από τον Μαρίνο επικεφαλής της σχολής έγινε ο μαθητής του Ισίδωρος (π.450-π.520), ένας ενθουσιώδης άνδρας με μικρή πίστη στη δύναμη της ανθρώπινης λογικής να εξιχνιάσει το μυστήριο του κόσμου. Το έργο του είναι ολοσχερώς χαμένο. Τον Ισίδωρο, που παραιτήθηκε από την ηγεσία της σχολής για να μετακομίσει στην Αλεξάνδρεια, διαδέχτηκε, μετά τη σύντομη σχολαρχία ενός Ηγία, ο Δαμάσκιος (458-538). Αυτός υπήρξε ο τελευταίος θεσμικός εκπρόσωπος μιας μεγάλης φιλοσοφικής παράδοσης που ήθελε αυτάρεσκα να θεωρείται η ιστορική συνέχεια της ίδιας της πλατωνικής Ακαδημίας. Από τον Δαμάσκιο σώζονται τρία υπομνήματα (στον Παρμενίδη, στον Φαίδωνα και στον Φίληβο), αποσπάσματα από τον Βίο Ισιδώρου και ένα βαθυστόχαστο συστηματικό έργο Περί αρχών.

Το 529, όταν ο Ιουστινιανός εξέδωσε διάταγμα με το οποίο απαγορευόταν η διδασκαλία της φιλοσοφίας σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, η σχολή των Αθηνών ήταν ήδη μια ιδιαιτέρως περιθωριοποιημένη και ολιγομελής ομάδα φιλοσόφων που συνέχιζε να “επιμένει ελληνικά” μέσα στο εχθρικό περιβάλλον μιας χριστανοκρατούμενης πλέον πόλης (πβ. Αποδημία φιλοσόφων και παρακμή της σχολής των Αθηνών (529 μ.Χ.)).

Σε αντίθεση με τη νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας που επικεντρώθηκε στη μελέτη του Αριστοτέλη και της ρητορικής τέχνης, ίσως και λόγω της έντονης παρουσίας των χριστιανών στην πόλη αυτή, η σχολή των Αθηνών επιδόθηκε κυρίως στην ανάπτυξη της μεταφυσικής, της θεολογίας και της οντολογίας. Φυσικά, η επικοινωνία ανάμεσα στις δύο σχολές ήταν στενή. Συχνά οι ίδιοι άνθρωποι σπούδαζαν αρχικά ρητορική και αριστοτελική λογική στην Αλεξάνδρεια για να καταλήξουν αργότερα ως σπουδαστές φιλοσοφίας στην Αθήνα, ενώ οι δεσμοί αγχιστείας και αίματος ανάμεσα στα μέλη των δύο σχολών ήταν φαινόμενο σύνηθες.

Από τα διασωθέντα έργα των βασικών εκπροσώπων της σχολής γίνεται φανερό ότι οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι της Αθήνας του πέμπτου και έκτου αιώνα είδαν στους διαλόγους του Πλάτωνα αποτυπωμένη τη σοφία όχι μόνον της ελληνικής ποιητικής και φιλοσοφικής παράδοσης αλλά και των λαών της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Ιδίως τα Χαλδαϊκά λόγια, που από την εποχή του Ιάμβλιχου είχαν γίνει οι ιερές γραφές του πλατωνισμού, θεωρήθηκαν ότι απηχούν καλύτερα και πληρέστερα, αν και με αινιγματικό τρόπο, τη βαθύτερη ουσία της πλατωνικής διδασκαλίας. Η μέσω θεουργίας ένωση με το θείον είχε αντικαταστήσει οριστικά τον πλωτινικό διανοητικό μυστικισμό που βασιζόταν αποκλειστικά στις δυνάμεις της φύσης. Ωστόσο, η αγωνία κατανόησης της μεταφυσικής δομής του κόσμου που επέτρεπε την κατά χάριν λύτρωση ήταν παρούσα και φλέγουσα στα περισσότερα μέλη της σχολής.

Σταθερό μέλημα της αθηναϊκής σχολής ήταν η απόδειξη της διαδεδομένης πλέον πεποίθησης ότι η θεόπνευστη ποίηση και η διαλεκτική φιλοσοφία αποσκοπούν στην φανέρωση της ίδιας υπερβατικής πραγματικότητας. Από την άλλη μεριά, οι εκπρόσωποι της σχολής των Αθηνών θεώρησαν χρέος τους να καθορίσουν με σαφήνεια τις πρώτες αρχές που θα μπορούσαν λογικά να παραγάγουν τον πολυσχιδή κόσμο θεών, δαιμόνων, αρχαγγέλων, αγγέλων ηρώων και ψυχών που πίστευαν ότι βρίσκεται πάνω από το επίπεδο του αισθητού. Στα βασικά χαρακτηριστικά της σχολής των Αθηνών εγγράφεται η αποδοχή ἑνάδων ως άμεσων προϊόντων του υπερβατικού Ενός, ο πολλαπλασιασμός των διαμεσολαβητικών οντοτήτων που επιτρέπουν την ομαλή μετάβαση ανάμεσα στα τρία διακριτά επίπεδα της νοητής πραγματικότητας (Εν, Νους, Ψυχή), η ενσωμάτωση του τριπτύχου “πέρας-άπειρο-μικτό” (προερχόμενου από τον πλατωνικό Φίληβο) στις βασικές μεταφυσικές αρχές, και η έμφαση στην τριαδική αλλά εγγενώς δυναμική δομή των όντων (μέσω τριμερών σχημάτων όπως το ήδη πλωτινικό “μονή-πρόοδος-επιστροφή” ή το μεταγενέστερο “είναι-ζωή-νους”).