Ο Πλάτων προβληματίστηκε πολύ γύρω από το ζήτημα της γλώσσας και τη σχέση της με την πραγματικότητα. Στα γραπτά του υιοθετεί συνειδητά μια κατανοητή από όλους γλώσσα, μέσα από την οποία όμως με μεγάλη μαεστρία καταφέρνει να εισαγάγει νέες έννοιες.

H σημασία που αποκτούν κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα η ρητορική και η διαλεκτική δημιουργεί ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γλωσσικά ζητήματα, που πρέπει να ξεκίνησε από τον κύκλο των Σοφιστών. Aναφέρεται ότι ο Πρωταγόρας καλλιέργησε την «ορθοέπεια», την ορθή δηλαδή χρήση των γλωσσικών τύπων. Στην «ορθοέπεια» του Πρωταγόρα θα πρέπει να αναγνωρίσουμε την πρώτη προσπάθεια διατύπωσης γραμματικών και συντακτικών κανόνων της γλώσσας, σε μια περίοδο όπου η γραπτή έκφραση της γλώσσας κερδίζει συνεχώς έδαφος. Ο Πλάτων εμφανίζει τον Σωκράτη στον Φαίδρο να είναι γνώστης μιας μεγάλης παράδοσης ρητορικών τεχνικών ακόμη και εγχειριδίων (266d). Tην ίδια εποχή ο Πρόδικος επιχείρησε τις πρώτες αναζητήσεις στην ετυμολογία των λέξεων, ένα πεδίο που θα απασχολήσει ιδιαίτερα και τον Πλάτωνα στον Κρατύλο. H ιστορία των λέξεων, η ελληνική ή η ξενική καταγωγή τους, η ανάλυση σε συλλαβές και γράμματα, οδηγούν στο κρίσιμο πρόβλημα της σχέσης γλώσσας και πραγματικότητας. H γλώσσα αντανακλά πιστά την πραγματικότητα ή έχει τη δική της αυτονομία;

Ο Πλάτων θα αφιερώσει έναν ολόκληρο διάλογο, τον Κρατύλο, στο πρόβλημα της σχέσης γλώσσας και πραγματικότητας. Ο ομώνυμος ήρωας θα υποστηρίξει ότι η σχέση γλώσσας και πραγματικότητας είναι φυσική, οπότε η κάθε λέξη αναπαριστά σωστά ένα αντικείμενο (υπάρχει “ορθότητα των ονομάτων”). Ενώ την εντελώς αντίθετη θέση θα υποστηρίξει ο συνομιλητής του Ερμογένης, ότι δηλαδή η σχέση γλώσσας και πραγματικότητας, ονόματος και ονομαζομένου, είναι αυθαίρετη, είναι προϊόν σύμβασης. Ο Σωκράτης καλείται να ελέγξει και τις δύο αντιλήψεις, και το κάνει τόσο αποτελεσματικά, ώστε μας είναι δύσκολο αν αντιχνεύσουμε από τον διάλογο τη θέση που ασπάζεται ο ίδιος ο Πλάτων.Ο Κρατύλος είναι ωστόσο αψευδής μάρτυρας ότι η γλώσσα αποτελεί αντικείμενο φιλοσοφικής ανάλυσης κατά την εποχή του Πλάτωνα.

Θα έλεγε κανείς ότι ο Πλάτων, με ορισμένους δισταγμούς, κλίνει προς τη φυσιοκρατική θέση, που εικονοποιείται με την εισαγωγή ενός (μυθικού) ονοματοθέτη, που κατασκευάζει τα ονόματα με τη ορθή τους σημασία, καθοδηγούμενος ωστόσο από τον “διαλεκτικό”, που γνωρίζει πώς να χρησιμοποιεί τα ονόματα. Η έμφαση στην κρίση του διαλεκτικού δείχνει ότι ο Πλάτων αμφιβάλλει για την ύπαρξη μιας μονοσήμαντης ορθής σχέσης ανάμεσα στις λέξεις και τα διαρκώς μεταβαλλόμενα αισθητά όντα στα οποία οι λέξεις αναφέρονται – εξ ου και η κριτική των απόψεων του Ηράκλειτου και του Πρωταγόρα. Ο διαλεκτικός αποφεύγει αυτόν τον σκόπελο περιοριοριζόμενος στη σχέση των ονομάτων με κάποια σταθερά και αναλλοίωτα όντα (439c-d), που ευλόγως υποθέτουμε ότι είναι οι πλατωνικές Ιδέες.

Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Πλάτων στους διαλόγους του δεν παρουσιάζει εκ πρώτης όψεως προβλήματα κατανόησης. Μοιάζει να είναι η κοινώς ομιλουμένη ελληνική, απαλλαγμένη από ειδική ορολογία και νεολογισμούς. Ο Πλάτων φαίνεται να απευθύνεται σε ένα ευρύ ακροατήριο με τα έργα του, ένα ακροατήριο που δεν πρέπει να αποθαρρυνθεί με την παράθεση πολύπλοκης και επιτηδευμένης ορολογίας, καθώς μάλιστα οι πλατωνικοί διάλογοι αναπαράγουν ένα φαινομενικά ρεαλιστικό πλαίσιο συζήτησης.

Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι η γλώσσα του Πλάτωνα είναι απλή -στους ύστερους μάλιστα διαλόγους του γίνεται αρκετά σύνθετη. Πολλοί έχουν επισημάνει τις εκπληκτικές συγγραφικές (και λογοτεχνικές) δυνατότητες του Πλάτωνα. Η μεγάλη τέχνη του Πλάτωνα είναι η δυνατότητα μίμησης διαφορετικών εκφραστικών τρόπων και η απόδοσή τους στο εκάστοτε πρόσωπο του διαλόγου. Οι ερμηνευτές ακόμη και σήμερα ερίζουν για αν ο μύθος του Πρωταγόρα είναι κείμενο του Πρωταγόρα ή του Πλάτωνα, για το αν ο λόγος του Λυσία στον Φαίδρο είναι όντως του Λυσία ή, ακόμη, και αν ολόκληρος το Τίμαιος είναι έργο πυθαγόρειας προέλευσης ή όχι. Κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε απλώς να παραδεχθούμε ότι μια τέτοια “οικειοποίηση ξενων φωνών” είναι μέρος της συγγραφικής και της φιλοσοφικής στρατηγικής του Πλάτωνα. Ο Πλάτων δεν αντιμάχεται στα έργα του μόνο διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρήσεις αλλά και τις διαφορετικές στάσεις ζωής που εκφράζουν οι ποιητές, οι ρήτορες και οι πολιτικοί.

Αλλά και το ζήτημα της πλατωνικής φιλοσοφικής ορολογίας είναι περίπλοκο. Θα λέγαμε ότι ως γενική αρχή ο Πλάτων αποφεύγει την εισαγωγή νεολογισμών, που παρά την σαφήνειά τους, ενδεχομένως να δημιουργούσαν προβλήματα απόστασης από το κοινό του. Η φιλοσοφία όμως είναι μια καινοτόμος δραστηριότητα την εποχή του Πλάτωνα και χρειἀζεται τη δική της γλώσσα. Η επιλογή του Πλάτωνα είναι να οικειοποιηθεί κάποιες λέξεις της καθημερινής γλώσσας (ή καποια γλωσσικά θέματα) και βαθμιαία να μεταβάλει τη σημασία του, καθιστώντας τες φιλοσοφικούς όρους. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: Οι λέξεις “εῖδος”και “ἰδέα” υπήρχαν στην ελληνική γλώσσα αλλά σήμαιναν το σχήμα, τη μορφή ή μια κατηγορία αντικειμένων, πριν πάρουν βαθμιαία το πλατωνικό τους νόημα. Ο όρος πάλι “διαλεκτική” είναι πλατωνικός, προέρχεται όμως από το απολύτως κατανοητό “διαλέγεσθαι”, πριν εμφανιστεί ως επίθετο στην Πολιτεία (διαλεκτική πορεία, διαλεκτική έρευνα, ο διαλεκτικός άνθρωπος) και στη συνέχεια υπονοηθεί ως ουσιαστικό - η διαλεκτική. Έτσι, αν και ένα μεγάλο μέρος της φιλοσοφικής ορολογίας είναι πλατωνικής προέλευσης, ο λόγος του Πλάτωνα παραμένει πάντοτε προσιτός στον μέσο αναγνώστη.