Πρώιμος σωκρατικός διάλογος του Πλάτωνα με βασικά θέματα τη δικαιοσύνη και τη σπουδαιότητα της υπακοής στους νόμους, όπως αυτά αναδεικνύονται από την άρνηση του Σωκράτη να δραπετεύσει από τη φυλακή.

Ο

Σωκράτης

συνομιλεί με τον εύπορο μαθητή και φίλο του Κρίτωνα. Η συζήτηση λαμβάνει χώρα στο κελί όπου βρίσκεται φυλακισμένος ο Σωκράτης, αναμένοντας την εκτέλεσή του. O Κρίτων επισκέπτεται ξημερώματα τον έγκλειστο δάσκαλό του και του αναγγέλλει ότι την επόμενη μέρα θα θανατωθεί. Ο διάλογος είναι ευθύς και περιορίζεται στα εν λόγω δύο φυσικά πρόσωπα, αν και στα μισά περίπου του διαλόγου εισάγονται προσωποποιημένοι οι Nόμοι της Αθήνας ως άλλος συνομιλητής του Σωκράτη. Για το πρόσωπο του Κρίτωνα και τη σχέση του με τον δάσκαλό του γίνονται αναφορές στην

Απολογία

, στον

Φαίδωνα

, τον

Ευθύδημο

και στα τα Απομνημονεύματα του

Ξενοφώντα

.

Ο διάλογος ξεκινά με μια μικρή εισαγωγή που περιγράφει την αγωνιώδη άφιξη του Κρίτωνα στο δεσμωτήριο για να ενημερώσει τον δάσκαλό του ότι αναμένεται σύντομα να εκτελεστεί η θανατική ποινή του. Ο Κρίτων συμβουλεύει τον Σωκράτη να σώσει τον εαυτό του δραπετεύοντας από τη φυλακή. Την πρότασή του δικαιολογεί με τους εξής λόγους: α) Είναι τεράστια συμφορά για τον ίδιο να στερηθεί τον φίλο του. β) Οι περισσότεροι άνθρωποι θα τον κατηγορήσουν ότι δεν μπόρεσε να βο ηθήσει τον δάσκαλό του. γ) Το ποσό που πρέπει να συγκεντρωθεί για τη δωροδοκία των φυλάκων είναι μικρό. δ) Ο Σωκράτης θα γίνει θερμά δεκτός σε άλλες πόλεις όταν αναζητήσει καταφύγιο. ε) Είναι άδικο για τον Σωκράτη να αφεθεί στην καταδίκη του, ενώ μπορεί να σωθεί. στ) Δεν πρέπει να αφήσει μόνα τα παιδιά του. Ο έλεγχος των θέσεων του Κρίτωνα ξεκινάει με την προκαταρκτική δήλωση του Σωκράτη ότι πείθεται μόνο από τον ορθό λόγο. Ο φιλόσοφος αποσπά τη συναίνεση του συνομιλητή του στο ότι πρέπει να υπολογίζεται, όχι η γνώμη των πολλών, αλλά των ειδικών και των φρονίμων, καθώς και στο ότι η σημασία δεν βρίσκεται στο ζην, αλλά στο ευ ζην. Το μόνο πράγμα που πρέπει να εξεταστεί τώρα είναι αν η διαφυγή από τη φυλακή είναι δίκαιη ή άδικη. Ο Σωκράτης τονίζει ότι δεν πρέπει κανείς να αδικεί, ακόμα κι όταν αδικείται, αλλά ο Κρίτων αδυνατεί να καταλάβει την αδικία της δραπέτευσηςπου προτείνει. Τότε παίρνουν τον λόγο οι Νόμοι της Αθήνας και εξηγούν ότι η παραβίαση των δικαστικών αποφάσεωνοδηγεί στην καταστροφήτης πόλης. Οι Νόμοι αυτοπαρουσιάζονται ως πρόγονοι του Σωκράτη, στους οποίους οφείλει την ανατροφή και την εκπαίδευσή του.Καθώς το ύψιστο αγαθό είναι η πατρίδα, ακόμα και όταν αυτή σφάλλει, δεν πρέπει να την παρακούει κανείς, αλλά να προσπαθεί να την πείσει για το λάθος της. Άλλωστε, η Αθήνα δίνει το δικαίωμα στους πολίτες της να μετοικίσουν, αν το επιθυμούν, και συνεπώς όσοι παραμένουν αποδέχονται άτυπα τους νόμους της. Ο ίδιος ο Σωκράτης, μάλιστα, δεν εγκατέλειψε ποτέ την πόλη του. Οι Νόμοι συνεχίζουν με την παρατήρηση ότι, αν ο Σωκράτης δραπετεύσει, θα αντιμετωπιστεί εχθρικά από τις άλλες πόλεις, ενώ η φιλοσοφική διδασκαλία του θα χάσει το νόημά της. Η τελική κρίση των ανθρώπων για τις πράξεις τους γίνεται στον Άδη, και γι’ αυτό είναι καλύτερο να υφίσταται κανείς την αδικία στη γη παρά να τη διαπράττει. Σημαντική είναι η τελευταία επισήμανση δια στόματος των Νόμων ότι ο Σωκράτης δεν αδικήθηκε από τους νόμους, αλλά από τους ανθρώπους. Ο διάλογος ολοκληρώνεται όταν ο Σωκράτης δηλώνει ότι δεν μπορεί να ακούσει τίποτε άλλο, μετά το πειστικό δίδαγμα των Νόμων.

Οι περισσότεροι μελετητές τοποθετούντον Κρίτωνα στην

πρώιμη συγγραφική περίοδο

του Πλάτωνα, μετά τον θάνατο του Σωκράτη (399 π.Χ), και ίσως αμέσως μετά την Απολογία Σωκράτους.

Τα περισσότερα επιχειρήματα που παραθέτει ο Κρίτων για να πείσει τον Σωκράτη να δραπετεύσει είναι μάλλον επιφανειακά, αφού στηρίζονται κυρίως στις υλικές συνθήκες και τα εξωτερικά αποτελέσματατης πράξης της διαφυγής, παρά στην ποιότητα της ίδιας της πράξης. Σταδιακά, ωστόσο, μεταφέρουν το βάρος τους προς το ηθικό καθήκον, όταν ο Κρίτων υποστηρίζει πως είναι άδικο να υποστεί ο Σωκράτης την αδικία που οι Αθηναίοι διαπράττουν σε βάρος του (45d).Ανάλογη θέση διατυπώνει και ο Καλλικλής στον

Γοργία

(483a-b) ότι δηλαδή το να υφίσταται κανείς την αδικία ταιριάζει σε δούλο και είναι ό,τι χειρότερο. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του διαλόγου είναι η εμφάνιση των προσωποποιημένων Νόμων. Ο Σωκράτης (ουσιαστικά, ο Πλάτων) επιλέγει να συνεχίσει τον διάλογο με τον μαθητή του, εκθέτοντας τα επιχειρήματα που θα προέβαλλαν οι νόμοι, αν μπορούσαν να μιλήσουν (50a κ.ε.). Οι σωκρατικές θέσεις εμφανίζονται πλέον μέσα από τα λόγια των Νόμων. Τα επιχειρήματα των Νόμων δεν αντικρούονται πουθενά και εντάσσονται περισσότερο σε μια μορφή

ρητορικού

λόγου παρά

διαλεκτικής

. Ίσως οι νόμοι της Αθήνας να είναι ο ειδικός που αναζητά ο Σωκράτης στα θέματα της δικαιοσύνης Το κύριο πρόβλημα που δημιουργείται είναι η άνευ όρων υπακοή του πολίτη στους νόμους της πόλης του. Εννοεί πράγματι ο Σωκράτης την απόλυτη θέση που εκφράζει ότι πρέπει να υποτάσσεται κανείς στους νόμους, ακόμα κι αν βλάπτεται από αυτούς; Ποια είναι η φιλοσοφική στάση του απέναντι στους άδικους νόμους; Κάποιοι μελετητές εντοπίζουν μια ασυμφωνία ανάμεσα στην απόλυτα νομιμόφρονα στάση του Σωκράτη και την πιο ‘’αντιδραστική’’ παρουσία του στην Απολογία Σωκράτους. Εκεί διαβάζουμε ότι ο Σωκράτης αγνόησε τις εντολές των

Τριάκοντα τυράννων

επειδή ήταν άδικες (32c-d). Δεν θα ήταν, επίσης, πρόθυμος να εγκαταλείψει τη φιλοσοφία για να σώσει τη ζωή του, αν αυτό του υπεδείκνυαν οι δικαστές, αφού είναι προτιμότερο να υπακούσει στον θεό παρά σε αυτούς. Σύμφωνα με μια ερμηνευτική κατεύθυνση, η αντίφαση θεωρείται άλυτη και είναι απορίας άξιον πώς ο Σωκράτης, που σε όλη τη ζωή του ενδιαφερόταν για το δίκαιο, διακηρύσσει την τυφλή υπακοή ακόμα και στους άδικους νόμους. Από άλλους μελετητές έχει υποστηριχθεί ότι η αντίφαση λύνεται, αν προσέξουμε τα τελευταία λόγια των προσωποποιημένων Νόμων ότι δεν είναι οι ίδιοι που αδικούν τον Σωκράτη, αλλάοι άνθρωποι. Έτσι, αν ο Σωκράτης δραπετεύσει, θα αδικήσει τους νόμους που, πέρα από τη φυσική ανωτερότητά τους, δεν ήταν εκείνοι που τον έβλαψαν (54c). Το σίγουρο είναι ότι ο Σωκράτης αρνείται να αντισταθμίσει μια αδικία με μια άλλη αδικία. Ο Σωκράτης εφαρμόζει έμπρακτα τηνηθική επιλογή του και θυσιάζει τη ζωή του για να μην αδικήσει, αφού το να αδικεί κανείς είναι χειρότερο από το να αδικείται: «Δεν πρέπει ποτέ να ανταποδίδουμε μια αδικία, ούτε να βλάπτουμε κανέναν άνθρωπο, οτιδήποτε κι αν έχουμε υποστεί από αυτόν» (49c-d). Η απόρριψη της ανταπόδοσης του κακού είναι η νέα σωκρατική ηθική πρόταση στην καθιερωμένη αρχαϊκή νοοτροπία της αντπόδωσης. Αυτό που προέχει για τον Σωκράτη είναι να μην διαπράττει κανείς το άδικο για να μην βλάπτει την ψυχή του. Ο θάνατος του Σωκράτη είναι παραδειγματικός, διότι μεταφέρει τη φιλοσοφία του από την θεωρία στην πράξη. Σύμφωνα με την HannahArendt, η φιλοσοφική αλήθεια γίνεται εδώ πιο πειστική από ποτέ εξ αιτίας της εφαρμογής της στην ίδια τη ζωή.