Παρμενίδης και Ηράκλειτος, οι δύο σημαντικότεροι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, επηρεάζουν βαθιά τον Πλάτωνα, ο οποίος εμφανίζει τις θεωρήσεις τους ως δύο άκρα, τα οποία η δική του φιλοσοφία φιλοδοξεί να υπερβεί.

Οι αρχαίοι βιογράφοι τοποθετούν την «ακμή» του Ελεάτη Παρμενίδη περί το 500 π.X. και εμφανίζουν τον Εφέσιο Ηράκλειτο είτε ως σύγχρονό του είτε ως (έως και μία γενιά) μεταγενέστερο. Ομοίως, το αδρό ιστορικό σχήμα που παρουσιάζεται στον

Σοφιστή

εμφανίζει τις «Ιωνικές Μούσες» (δηλαδή τον Ηράκλειτο) να έπεται (ὕστερον, 242d) του «Ελεατικού φύλου», δηλαδή του Παρμενίδη. Δεν μπορούν, αντίθετα, να εξαχθούν επιχειρήματα υπέρ μιας μεταχρονολόγησης του Παρμενίδη από το δραματικό πλαίσιο του διαλόγου

Παρμενίδης

, ο οποίος εμφανίζει τον Ελεάτη να συναντάται με τον Σωκράτη. Η έμφαση στις ηλικίες των συνομιλητών (127b-c) επιχειρεί εκεί να δώσει δραματική πειστικότητα σε μια συνάντηση η οποία, λόγω της χρονικής απόστασης των δύο πρωταγωνιστών, ήταν καταφανώς αδύνατη.

Ο Παρμενίδης δεν αναζήτησε την ενότητα του κόσμου σε ένα από τα επιμέρους στοιχεία του (νερό, αέρας, φωτιά κ.λπ.), αλλά στο Είναι (τὸ εἶναι, τὸ ἐόν), τονίζοντας ότι καθετί γύρω μας υφίσταται, υπάρχει, είναι. Το Προοίμιο του ποιήματος που συνέθεσε περιγράφει ένα υπερφυσικό ταξίδι προς μια ανώνυμη θεά, η οποία του υπόσχεται πως θα μάθει από αυτήν «τα πάντα». Ακολουθεί το τμήμα της Αλήθειας, το οποίο αναπτύσσει την έννοια του Είναι διακρίνοντας (Β 2) δύο οδούς της νόησης. Η οδός του Είναι, η οποία τονίζει «ότι είναι και ότι αδύνατο να μην είναι», χαρακτηρίζεται ως οδός «της πειθούς, γιατί ακολουθεί την αλήθεια». Αντίθετα, η οδός του Μηδενός, η οποία υποστηρίζει «ότι δεν είναι και ότι ανάγκη να μην είναι», είναι μια «στράτα δίχως γνώση· γιατί ούτε να γνωρίσεις το μη-ον θα μπορούσες, ούτε να το εκφράσεις». Στη συνέχεια η θεά εκθέτει (Β 8) μια σειρά από σήματα, τα οποία οριοθετούν την οδό του Είναι, ασκώντας συγχρόνως έμμεσα κριτική στους Μιλησίους. Η κατάφαση του Είναι συμβαδίζει διαρκώς με τη ρητή απόρριψη τόσο του Μηδενός όσο και μιας σύνδεσης και ανάμιξής του με το Είναι, η οποία θα μπορούσε να πάρει τη μορφή μιας “τρίτης οδού” (Β 6, Β 7). Στο δεύτερο τμήμα (Δόξα), η θεά εντοπίζει το θεμελιώδες σφάλμα των θνητών, οι οποίοι στις δοξασίες τους (δόξαι) διχοτομούν τον κόσμο βάσει δύο αντίθετων μορφῶν: του φωτός και της νύχτας. Στη συνέχεια εκθέτει ένα έγκυρο κοσμογονικό και κοσμολογικό σύστημα (διάκοσμος, Β 8.60), στο οποίο οι δύο μορφές δεν αλληλοαποκλείονται, αλλά αναμειγνύονται διαμορφώνοντας από κοινού τον κόσμο.

«Αφού λοιπόν τα πάντα φως και νύχτα ονομάστηκαν κι όσα αντιστοιχούν στις δυνάμεις τους στο καθετί αποδόθηκαν, όλα γεμάτα είναι από φως και νύχτα αόρατη συνάμα – ίσα και τα δύο, γιατί το Μηδέν σε κανένα τους δεν μετέχει» (Παρμενίδης, Β 9).

Ο Ηράκλειτος γράφει σε πεζό λόγο, αλλά με ύφος που παραπέμπει σε χρησμούς και αφορισμούς. Τονίζει τη διαρκή κίνηση και μεταβλητότητα των πραγμάτων, χωρίς ωστόσο να μένει στη διαπίστωση ότι τὰ πάντα ῥεῖ (φράση που δεν προέρχεται από τον ίδιο και που κακώς του αποδίδεται). Τονίζει, αντίθετα, την ενότητα και συνοχή του μεταβαλλόμενου σύμπαντος, την οποία διασφαλίζει η ισχύς του λόγου: της ρυθμιστικής αρχής που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας, συνδέει με σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα και αποτελεί κριτήριο κάθε αληθούς λέγειν.

«Αν και ο λόγος αυτός υπάρχει αιώνια, οι άνθρωποι γίνονται πάντα ασύνετοι, και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν για πρώτη φορά. Κι ενώ τα πάντα γίνονται σύμφωνα με αυτό τον λόγο, οι άνθρωποι δείχνουν άπειροι, κι ας έχουν πείρα λόγων και έργων όπως αυτά που πραγματεύομαι εγώ εδώ, όταν τα διαιρώ σύμφωνα με τη φύση του καθενός και εξηγώ πώς έχουν» (Β 1).

Ακόμη και οι καταστάσεις που εμφανίζονται ως αντίθετες εναρμονίζονται μέσα σε αυτήν τη βαθιά ενότητα, την οποία ο Ηράκλειτος αποκαλεί τὸ σοφόν και εξεικονίζει ως πῦρ: ως μια σταθερά που διαρκώς λαμβάνει διάφορες μορφές, χωρίς να χάνει ποτέ την ουσία της.

Ο σεβασμός και η εκτίμηση του Πλάτωνα για τον Παρμενίδη διατυπώνονται με ιδιαίτερη έμφαση. Ο πλατωνικός Σωκράτης τον αποκαλεί «σεβάσμιο και φοβερό» και ανησυχεί μήπως αποτύχει να κατανοήσει τα λεγόμενά του (Θεαίτ. 183e-184a). Η επίδρασή του στην πλατωνική μεταφυσική υπήρξε καθοριστική, καθώς οι ιδέες διέπονται από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του παρμενίδειου Είναι: είναι ενιαίες, απλές, αμετάβλητες, αγέννητες και άφθαρτες. Στον

Παρμενίδη

, ο γέρων Παρμενίδης αναλαμβάνει τον κεντρικό ρόλο και προσφέρει στον νεαρό Σωκράτη ένα σημαντικό μάθημα περί ιδεών και διαλεκτικής, ενώ στον

Σοφιστή

και τον

Πολιτικό

κεντρικός συνομιλητής είναι ο ανώνυμος Ελεάτης Ξένος· αυτός αναγνωρίζει ότι η διάζευξη Είναι-Μηδενός αδυνατεί να εξηγήσει οντολογικά το ψεύδος, την ομοιότητα και την επίφαση και μετασχηματίζει το Μηδέν στην ιδέα της ετερότητας – χωρίς ωστόσο να αποδέχεται την ύπαρξη του “απόλυτου” Μηδενός, και άρα αποφεύγοντας εντέλει την περίφημη πατροκτονία (241d). Τόσο στον Παρμενίδη (128a-b) όσο και στον Σοφιστή (244b), ωστόσο, η φιλοσοφία του Παρμενίδη θα συνοψισθεί στη φράση ἓν τὸ πᾶν, αναγορεύοντάς τον έτσι σε φιλόσοφο του Ενός και της ακινησίας – ενώ από την άλλη ο Ηράκλειτος θα ταυτιστεί με τους ακραίους “οπαδούς” του (όπως ο Κρατύλος), εμφανιζόμενος ως φιλόσοφος της απροσδιόριστης μεταβλητότητας και διαρκούς ροής. Η αδιάλειπτη ροϊκότητα των “Ηρακλειτείων” θα αναγνωριστεί από τον Πλάτωνα ως βασικό χαρακτηριστικό του κόσμου των φαινομένων· παράλληλα, η απόδοση στον Ηράκλειτο μιας θέσης περί ταυτόχρονης ύπαρξης των αντιθέτων, η οποία αποκλείει κάθε βέβαιη γνώση, τον εμφανίζει ως πρόδρομο της σοφιστικής (Κρατ. 402a, Θεαίτ. 152 d-e, 179e-180c). Παρμενίδης και Ηράκλειτος καθίστανται έτσι πόλοι μιας αντίθεσης, της οποίας η γεφύρωση και υπέρβαση θα αναληφθεί από την ίδια την πλατωνική φιλοσοφία.