Η φιλοσοφία εμφανίζεται στον ευρύτερο ελληνικό χώρο κατά τον 6ο αι. π.Χ. και οι πρώτοι φιλόσοφοι αποκλήθηκαν Προσωκρατικοί. Τα αποσπάσματά τους περιέχουν τις πρώτες θεωρίες που επιχειρούν να περιγράψουν την προέλευση και τη βασική δομή του κόσμου.

Ο όρος δηλώνει τους φιλοσόφους που έζησαν πριν από τον Σωκράτη (αν και, όπως θα δούμε, κάποιοι από τους λεγόμενους Προσωκρατικούς ήταν σύγχρονοί του, ή και λίγο μεταγενέστεροι). Παρόλο που συχνά αποκλήθηκαν και «φυσικοί φιλόσοφοι», τα ενδιαφέροντά τους δεν περιορίστηκαν στον φυσικό κόσμο, αλλά συμπεριέλαβαν και τον άνθρωπο. Σε σύγκριση με προγενέστερες θεωρήσεις, όπως αυτές είχαν καταγραφεί στα έπη του Ομήρου και του Ησιόδου (8ος-7ος αι. π.Χ.), οι πρώτοι φιλόσοφοι πραγμάτωσαν μια μετάβαση «από τον μύθο στον λόγο». Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι οι προ-φιλοσοφικές διηγήσεις δεν ήταν έλλογες, ούτε ότι με την έλευση της φιλοσοφίας εκλείπει εντελώς ο ρόλος του μύθου (όπως κατεξοχήν δείχνει και

ο ρόλος του μύθου στο έργο του Πλάτωνα

). Γενικά, η γένεση της φιλοσοφίας συμπίπτει με την εγκατάλειψη της αυθεντίας των παραδοσιακών μυθολογικών διηγήσεων και με τη διατύπωση θεωριών που στηρίζονται σε επιχειρήματα και αναζητούν μια λογική εξήγηση των φαινομένων, δίνοντας έμφαση στην ενότητα του κόσμου. Από τα κείμενα που έγραψαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, κανένα δεν σώθηκε στο σύνολό του. Στηριζόμαστε, επομένως, (Α) σε μαρτυρίες μεταγενεστέρων και (Β) σε αποσπάσματα τα οποία, με τα εργαλεία της φιλολογικής κριτικής, μπορούν να αναγνωριστούν ως αυτούσια παραθέματα από το έργο τους.

Ως πρώτος φιλόσοφος εκλαμβάνεται ο Θαλής, ο οποίος συγκαταλέγεται συγχρόνως και στους «επτά σοφούς». Γεννήθηκε στη Μίλητο περί το 620 π.Χ. και ανέπτυξε πλήθος θεωρητικών και πρακτικών δεξιοτήτων· ασχολήθηκε με την αστρονομία, τη μηχανική και τη γεωμετρία, ενώ λέγεται ότι πρόβλεψε και μια έκλειψη ηλίου. Δεν έχει σωθεί κανένα αυτούσιο απόσπασμά του. Επηρεασμένος πιθανώς από παλαιότερες (ελληνικές ή ανατολικές) κοσμογονικές θεωρήσεις, ο Θαλής υποστήριξε ότι η γη επιπλέει στο νερό, το οποίο είναι και η ἀρχή των πάντων. Του αποδίδεται επίσης η θέση ότι τα πάντα είναι έμψυχα και γεμάτα από θεούς. Από τη Μίλητο καταγόταν και ο Αναξίμανδρος, που γεννήθηκε περί το 610 π.Χ. Υποστήριξε ότι η αρχή δεν είναι ένα επιμέρους (υλικό) στοιχείο, αλλά το ἄπειρον: κάτι χωρικά απεριόριστο, ποιοτικά ακαθόριστο και αθάνατο, το οποίο κυβερνά τα πάντα και ίσως υποδηλώνει κάτι σαν τον ανοικτό ορίζοντα. Από τον Αναξίμανδρο προέρχεται το πρώτο σωζόμενο απόσπασμα της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης, σύμφωνα με το οποίο όλα τα όντα επιστρέφουν φθειρόμενα στην πηγή τους «σύμφωνα με την ανάγκη: διότι τιμωρούνται και επανορθώνουν αμοιβαία για την αδικία, σύμφωνα με την τάξη του χρόνου» (Β 1). Την τριάδα των Μιλησίων συμπληρώνει ο Αναξιμένης, που ήκμασε περί το 550 π.Χ. Αρχή είναι εδώ ο αέρας (ἀήρ), ο οποίος παράγει τα πάντα μέσω των διαδοχικών αραιώσεων και πυκνώσεών του. Πρόκειται πιθανώς για την πρώτη απόπειρα αναγωγής των ποιοτικών διαφορών σε ποσοτικές μεταπτώσεις.

Ο Πυθαγόρας φέρεται να γεννιέται στη Σάμο περί το 580 π.Χ. και να μεταναστεύει στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, όπου ίδρυσε μια κοινότητα με φιλοσοφικά ενδιαφέροντα και πολιτικές επιδιώξεις. Ο ίδιος δεν έγραψε τίποτε, με αποτέλεσμα τόσο ο βίος του όσο και οι απόψεις του να περιβάλλονται από μεγάλη αβεβαιότητα. Η επίκλησή του, πάντως, θεμελίωσε το ρεύμα του

πυθαγορισμού

, το οποίο επηρέασε τη φιλοσοφία επί πολλούς αιώνες. Ο Ξενοφάνης γεννήθηκε στον Κολοφώνα της Ιωνίας περί το 570 π.Χ. και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Έγραψε σε έμμετρο ποιητικό λόγο και η βασική φιλοσοφική του συμβολή έγκειται στη θέση ότι η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη και επισφαλής. Επέκρινε με σφοδρότητα τον ανθρωπομορφισμό της παραδοσιακής θρησκείας και υποστήριξε ότι η θεότητα είναι μία, ακίνητη, και με πλήρεις ικανότητες αίσθησης και νόησης. Η κοσμολογία του εμφανίζει τα πάντα να προέρχονται από νερό και γη.

Η προσωκρατική φιλοσοφία φτάνει στην ακμή της περί το 500-480 π.Χ., με κυριότερες μορφές τους

Παρμενίδη και Ηράκλειτο

. Ο πρώτος είθισται να αποκαλείται ιδρυτής της «Ελεατικής Σχολής», στην οποία κατατάσσονται επίσης οι Ζήνων και Μέλισσος. Ο όρος, ωστόσο, είναι παραπλανητικός: α) Η υπόθεση ότι την περίοδο εκείνη η φιλοσοφική διδασκαλία ήταν θεσμικά οργανωμένη σε «σχολές» συνιστά ανεπίτρεπτο αναχρονισμό. β) Ο Μέλισσος δεν ήταν καν Ελεάτης, αλλά ένας Σάμιος ναύαρχος και πολιτικός που χρησιμοποίησε με δικό του τρόπο κάποιες έννοιες της παρμενίδειας φιλοσοφίας. γ) Όσο για τον Ζήνωνα, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι υιοθέτησε τις θέσεις και επιδιώξεις του Παρμενίδη· χρησιμοποίησε κυρίως τον τρόπο επιχειρηματολογίας του (την «εις άτοπον απαγωγή»), για να απορρίψει την κίνηση και την πολλαπλότητα. Παρμενίδης και Ηράκλειτος θα ασκήσουν μεγάλη επίδραση στην επόμενη γενιά των φιλοσόφων. Ο Αναξαγόρας γεννήθηκε στις Κλαζομενές της Ιωνίας περί το 500 π.Χ. και ήταν ο πρώτος σημαντικός φιλόσοφος που έζησε για μεγάλο διάστημα στην Αθήνα, πριν αναγκασθεί να την εγκαταλείψει προκειμένου να αποφύγει δίωξη για ασέβεια. Η φιλοσοφία του αποδέχεται μια άπειρη πολλαπλότητα σπερμάτων: πρόκειται για τα βασικά δομικά στοιχεία του κόσμου, τα οποία δεν δημιουργήθηκαν αλλά υπήρχαν ανέκαθεν. Κάθε ον του φυσικού κόσμου περιέχει κομμάτια όλων των σπερμάτων, αλλά καθορίζεται από το σπέρμα που υπερτερεί μέσα του. Η αρχή που καθορίζει και διευθύνει όλες τις υλικές διεργασίες είναι ο νοῦς: η μοναδική αμιγής υπόσταση. Ο Εμπεδοκλής γεννήθηκε στον σικελικό Ακράγαντα περί το 495 π.Χ. και υιοθέτησε (όπως ο Ξενοφάνης και ο Παρμενίδης) τον ποιητικό λόγο. Έχουν διασωθεί αποσπάσματα από δύο ποιήματά του: Στο Περί Φύσεως ο κόσμος και η εξέλιξή του περιγράφονται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης και μίξης τεσσάρων βασικών στοιχείων, τα οποία αποκαλούνται ῥιζώματα (γη, νερό, αέρας και φωτιά) και τελούν υπό την επίδραση των δύο κοσμικών δυνάμεων: της φιλίας (φιλότης) και της διαμάχης (νεῖκος). Οι Καθαρμοί, με προφανείς πυθαγόρειες επιδράσεις, διηγούνται τις περιπλανήσεις μιας ψυχής (δαίμων), η οποία περιπλανιέται αναζητώντας τον εξαγνισμό της. Ακολούθησαν οι Ατομικοί φιλόσοφοι: Για τον Λεύκιππο γνωρίζουμε ελάχιστα· ο

Δημόκριτος

γεννήθηκε στα Άβδηρα λίγο μετά τον Σωκράτη, περί το 460 π.Χ. Σύμφωνα με την ατομική θεώρηση, ο κόσμος αποτελείται από τα ἄτομα: από σταθερά, αναλλοίωτα και αδιαίρετα στοιχειώδη σωματίδια, τα οποία διακρίνονται χάρη στο σχήμα τους και κινούνται διαρκώς στο κενό, δημιουργώντας με τις ενώσεις τους τα φυσικά σώματα του εμπειρικού κόσμου.

Παρόλο που δεν μπορεί να συγκριθεί με τη σημασία του Σωκράτη, η φιλοσοφία των Προσωκρατικών αποτέλεσε διαρκή πηγή επιδράσεων και σημείο αναφοράς για την πλατωνική σκέψη. Ο Πλάτων αντλεί από την παράδοση θέματα, ερωτήματα και μοτίβα, χωρίς όμως να την αντιμετωπίζει ως αυθεντία, αλλά και χωρίς να ενδιαφέρεται για μια “αντικειμενική” αποτύπωση των θέσεων των προγενέστερων φιλοσόφων. Η σημαντικότερη και πιο ενδιαφέρουσα συνεισφορά του σε ό,τι θα ονομάζαμε “ιστορία της φιλοσοφίας” περιέχεται στον

Φαίδωνα

, όπου η «φιλοσοφική αυτοβιογραφία του Σωκράτη» εκθέτει αρχικά μια ακραία μηχανιστική εκδοχή της προσωκρατικής φυσικής φιλοσοφίας (96a-97b) και στη συνέχεια τις προσδοκίες που γέννησε στον πλατωνικό Σωκράτη ο νοῦς του Αναξαγόρα (97b-99c). Οι προσδοκίες αυτές διαψεύδονται, διότι ο Αναξαγόρας δεν αξιοποιεί τελεολογικά τον νοῦν (ώστε να δείξει ότι καθετί έχει διευθετηθεί από αυτόν ως «βέλτιστη» δυνατότητα), αλλά μεταπίπτει σε υλιστικές και μηχανιστικές εξηγήσεις. Τη σημαντικότερη επίδραση στην πλατωνική σκέψη άσκησαν οι

Παρμενίδης και Ηράκλειτος

, καθώς και το ρεύμα των

Πυθαγορείων

, από τους οποίους ο Πλάτων κληρονομεί την πίστη στην αθανασία της ψυχής, αλλά και την προσήλωση στα μαθηματικά ως συστατικό της φιλοσοφικής εκπαίδευσης (βλ.

Ακαδημία

) και ως στοιχείο αναγνώρισης της δομής της πραγματικότητας. Λιγότερο σημαντική είναι η παρουσία και επίδραση των άλλων Προσωκρατικών. Ο Θαλής εμφανίζεται, με κάποια ανεκδοτολογική χροιά, ως υπόδειγμα φιλοσόφου (Θεαίτ. 174a-b), ενώ ο Ξενοφάνης ως αρχηγέτης των Ελεατών (Σοφ. 242d). Στον Εμπεδοκλή παραπέμπει η αναφορά του

Σοφιστή

(242d) σε «Σικελικές Μούσες», οι οποίες εμφανίζονται ως μέση οδός μεταξύ ελεατικού μονισμού και απροσδιόριστης πολλαπλότητας. Απορία και ερωτηματικά προκάλεσε, ήδη από την αρχαιότητα, η πλήρης αποσιώπηση του

Δημοκρίτου

, παρόλο που η ατομική θεωρία φαίνεται να είναι έμμεσα παρούσα σε αρκετούς διαλόγους και να έχει ασκήσει σημαντική επίδραση στην πλατωνική σκέψη.