Σωκρατικός διάλογος του Πλάτωνα, που θεωρείται γενικά πρώιμος, με θέμα τον ορισμό της οσιότητας

Ο διάλογος τοποθετείται στο 399 π.Χ., τη μέρα που ο Σωκράτης πηγαίνει στην «βασιλέων στοά» προκειμένου να μάθει τις κατηγορίες που έχει προβάλει εναντίον του ο Μέλητος. Εκεί συναντά τον Ευθύφρονα, που προσέρχεται για να καταγγείλει τον πατέρα του για έναν ακούσιο φόνο. Ο διάλογος είναι ευθύς, διεξάγεται ανάμεσα σε δύο μόνο πρόσωπα, και έχει σκοπό τον ορισμό της οσιότητας (ή ευσέβειας). Συνομιλητής του Σωκράτη είναι ο κενόδοξος, αλαζόνας, αλλά και ειδικός σε θέματα θρησκείας, μάντης Ευθύφρων, ο οποίος είναι άγνωστος από άλλες πηγές, αλλά είναι μάλλον υπαρκτό πρόσωπο, αφού αναφέρεται με παρεμφερή χαρακτηριστικά και στον πλατωνικό Κρατύλο.

Ο Ευθύφρων φαίνεται να έχει την τυπική δομή των πρώιμων σωκρατικών διαλόγων. Προηγείται μια εκτεταμένη εισαγωγή, που αντιπαραθέτει την κατηγορία του Μέλητου εναντίον του Σωκράτη για ασέβεια με την αντίστοιχη του Ευθύφρονα εναντίον του πατέρα του. Η διαλεκτική αντιπαράθεση ξεκινά από την τυπική ερώτηση του Σωκράτη «τι είναι το όσιον», ο Ευθύφρων προτείνει 4 διαδοχικούς ορισμούς, που όλοι υφίστανται τον έλεγχο του Σωκράτη και απορρίπτονται, και καταλήγει, χωρίς λύση, με την προσχηματική αποχώρηση του Ευθύφρονα.

Ο πρώτος ορισμός του Ευθύφρονα (όσιο είναι αυτό που κάνω εγώ τώρα προσάγοντας σε δίκη τον πατέρα μου) απορρίπτεται με το επιχείρημα ότι με τους ορισμούς αναζητούμε όχι το επιμέρους αλλά το καθολικό. Ο δεύτερος (όσιο είναι το θεοφιλές) με το επιχείρημα ότι οι θεοί της ελληνικής παράδοσης συχνά διχογνωμούν. Ο τρίτος (όσιο είναι αυτό που αγαπούν όλοι οι θεοί) με το επιχείρημα ότι δεν αναζητείται ένα χαρακτηριστικό της οσιότητας αλλά η ουσία της. Ο τέταρτος ορισμός, που αυτή τη φορά επιβάλλεται από τον ίδιο τον Σωκράτη (όσιο είναι μέρος του δικαίου που έχει να κάνει με την επιμέλεια των θεών), δεν απορρίπτεται με κάποιο αποφασιστικό αντίθετο επιχείρημα αλλά λόγω της αδυναμίας του Ευθύφρονα να υπερασπιστεί με επάρκεια τον ορισμό. Ο διάλογος διακόπτεται απότομα, όταν αποκαμωμένος ο Ευθύφρων επικαλείται μια δικαιολογία και αποχωρεί.

Ο Ευθύφρων θεωρείται πρώιμος διάλογος, καθώς, σε πρώτη προσέγγιση, φαίνεται να έχει όλα τα γνωρίσματα των σωκρατικών διαλόγων: προεξάρχων ρόλος του Σωκράτη, ηθική θεματολογία, έντονη διαλογική μορφή, απορητική κατάληξη. Θα πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε ότι στον διάλογο γίνεται μνεία των «ιδεών», στις οποίες μάλιστα αποδίδονται πολλές από τις βασικές τους ιδιότητες - είναι καθολικές, είναι ουσίες, είναι υποδείγματα των αισθητών, είναι μέρη ευρύτερων εννοιών (κείμενο 1). Επιπλέον, η απορία στην οποία καταλήγει ο διάλογος δεν είναι δεδομένη, αφού ο τελευταίος ορισμός δίνει την εντύπωση ότι απηχεί τη σωκρατική αντίληψη της ευσέβειας, όπως τουλάχιστον αυτή εκφράζεται στην πλατωνική Απολογία Σωκράτους.

«Σου ζήτησα να μου πεις το ίδιο το ειδοςδυνάμει του οποίου όλα τα όσια είναι όσια.Δίδαξέ με λοιπόν ποια είναι τέλος πάντων αυτή η ιδέα ώστε κοιτάζοντάς την και έχοντας αυτήν ως υπόδειγμα να πω ότι κάτι είναι όσιο»(Ευθύφρων6d-e).

Ο Ευθύφρων είναι ένας υποδειγματικός σωκρατικός διάλογος. Η εφαρμογή της διαλεκτικής μεθόδου είναι τόσο προσεγμένη, ώστε δικαίως αποτελεί ιδανική εισαγωγή στην σωκρατική, την πλατωνική, αλλά ακόμη και τη σύγχρονη φιλοσοφία. Η πρόοδος από τον πρώτο στον τελευταίο ορισμό είναι οφθαλμοφανής, η μείωση της άγνοιάς μας εντυπωσιακή, οπότε αποδεικνύεται και ότι η σωκρατική ελεγκτική μέθοδος δεν είναι γνωστικά κενή.

Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι πρόθεση του Πλάτωνα όταν γράφει τον Ευθύφρονα είναι να δώσει ένα υπόδειγμα χρήσης της ελεγκτικής μεθόδου, με την οποία φθάνουμε στους ορισμούς καθολικών εννοιών – οπότε η οσιότητα είναι απλώς η αφορμή για να αναπτύξει ο Πλάτων την προβληματική του επάνω στις γενικές έννοιες. Το στήσιμο ωστόσο του σκηνικού και η εξέλιξη του διαλόγου δεν συνηγορούν προς μια τέτοια κατεύθυνση. Η συζήτηση λαμβάνει χώρα το 399 π.Χ. όταν ο Σωκράτης μαθαίνει την προσαγωγή του σε δίκη. Δεν παίζει εύκολα ο Πλάτων με τις τελευταίες μέρες του Σωκράτη και την κατηγορία που τον οδήγησε όντως στον θάνατο. Πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε ότι στήνει τον διάλογο με τον Ευθύφρονα με ιδιαίτερη προσοχή.

Επιλέγεται λοιπόν ως συνομιλητής ένας μάντης. Ο Ευθύφρων δείχνει να έχει σε μεγάλη εκτίμηση τον Σωκράτη, τον συμπονά ως συνάδελφο και ομοϊδεάτη, και δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι ο λόγος της προσαγωγής του σε δίκη είναι το πασίγνωστο «δαιμόνιο»(3b). Όσο για την κατηγορία του Ευθύφρονα προς τον πατέρα του, η πιο πιθανή εκδοχή είναι ότι ο Πλάτων κατασκευάζει μια δικαστική υπόθεση που εξυπηρετεί τον σκοπό του: να συσχετιστούν στο μυαλό του αναγνώστη αντιθετικά οι δύο δικαστικές διώξεις. Ο μάντης λοιπόν Ευθύφρων, ο οποίος, όπως θα αποδειχτεί στη συνέχεια δεν γνωρίζει τι είναι η οσιότητα, δεν διστάζει να προσαγάγει σε δίκη τον ίδιο τον πατέρα του για μια πράξη που ίδιος θεωρεί ανόσια, ενώ για τους ανθρώπους της εποχής κάθε άλλο παρά ανόσια θεωρείται. Αντιθέτως, ο φιλόσοφος Σωκράτης, ο οποίος, όπως γνωρίζει καλά τι είναι η οσιότητα, προσάγεται σε δίκη από τον Μέλητο, αλλά στην ουσία από τον αθηναϊκό Δήμο, με την κατηγορία και πάλι της ασέβειας, της ανοσιότητας. Θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε ένα βήμα περισσότερο στην κατάδειξη του αντιθετικού συσχετισμού, υποστηρίζοντας ότι ο μεν Ευθύφρων προσάγει τον πατέρα του, ο δε Σωκράτης προσάγεται από τη μητέρα του (την πόλη των Αθηνών, αφού όπως λέει ο Σωκράτης στον διάλογο, ο Μέλητος «έρχεται κατηγορήσων μου ώσπερ προς μητέρα προς την πόλιν», 2c).

Πού έγκειται όμως η ασέβεια του Σωκράτη; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, γιατί, ενώ το κατηγορητήριο είναι γνωστό, η ερμηνεία του είναι αμφιλεγόμενη. Στον διάλογο ο Σωκράτης καθοδηγεί τη συζήτηση προς έναν ορισμό της ευσέβειας που μοιάζει ικανοποιητικός: το όσιο είναι μέρος του δικαίου (12d), και είναι εκείνο το μέρος του δικαίου που έχει να κάνει με την θεραπείαν των θεών (12e), δηλαδή με την προσφορά υπηρεσιών των ανθρώπων προς τους θεούς. Ευσεβής είναι λοιπόν εκείνος ο άνθρωπος που εκτελεί το «πάγκαλον έργον» που του έχουν αναθέσει οι θεοί (13e). Και ποιο είναι αυτό το έργο; Εδώ ο Ευθύφρων απαντά καταφεύγοντας στη συμβατική αντίληψη της θρησκευτικότητας, που θέλει τον ευσεβή άνθρωπο να εκτελεί τις καθιερωμένες θυσίες και να προσεύχεται στους θεούς, μια απάντηση που δεν ικανοποιεί τον Σωκράτη (κείμενο 2). Ποια απάντηση όμως περίμενε να ακούσει ο Σωκράτης,που θα του προσέφερε την απολογητική γραμμή που δηλώνει ότι αναζητά;

2. «Πες μου λοιπόν, για όνομα του Δία, ποιο είναι τέλος πάντων εκείνο το υπέροχο έργο που οι θεοί το πραγματώνουν έχοντας εμάς ως βοηθούς; Θα μπορούσες, αν ήθελες, Ευθύφρονα, να απαντήσεις στην ερώτησή μου με επιγραμματικό τρόπο. Αλλά φαίνεται ότι δεν ήθελες να με διδάξεις. Γιατί μόλις άγγιξες αυτό το σημείο έκανες πίσω – ενώ αν απαντούσες, θα είχα μάθει τι είναι οσιότητα με ικανοποιητικό τρόπο»(Ευθύφρων13e-14c)

Ο Ευθύφρων δεν μας βοηθά στο σημείο αυτό – τελειώνει αφήνοντας το ερώτημα να αιωρείται. Η απάντηση όμως έχει δοθεί σε ένα άλλο πλατωνικό κείμενο, στην Απολογία Σωκράτους, και έγκειται ακριβώς στην υπερασπιστική τακτική που υιοθέτησε στη δίκη του ο Σωκράτης. Αυτό που δεν σταματά να επαναλαμβάνει στην πλατωνική Απολογία ο Σωκράτης είναι ότι εκτελεί θεϊκή εντολή προσφέροντας υπηρεσίες προς τον θεό και προς τους Αθηναίους. (23b, 28e, 30a-e, 33c).O Σωκράτης υποστηρίζει ότι είναι αθώος γιατί το μόνο που κάνει είναι να υπακούει στην εντολή του θεού που του επέβαλε να φιλοσοφεί, να ελέγχει δηλαδή τους συμπολίτες του ως προς τον τρόπο ζωής τους, δείχνοντάς τους ότι το μόνο που αξίζει είναι η καλλιέργεια της ψυχής τους. Αν ευσέβεια είναι η υπηρεσία που οι θεοί επιβάλλουν στους ανθρώπους για το κοινό καλό (ο ορισμός του Ευθύφρονα), τότε ο Σωκράτης είναι ευσεβής. Και το έργο που επιτελεί ως υπηρεσία προς τους θεούς (αυτό που μένει μετέωρο στον Ευθύφρονα) είναι η φιλοσοφία, με την ειδική σωκρατική έννοια της καλλιέργειας της ψυχής.