Πρώιμος σωκρατικός διάλογος του Πλάτωνα με θέμα τον ψευδή και τον καλό (αγαθό) άνθρωπο.

Το σκηνικό είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Ο σοφιστής Ιππίας έχει μόλις ολοκληρώσει μία διάλεξη για τον Όμηρο. Το κείμενο δεν παρέχει καμία ένδειξη για τον δραματικό χρόνο του διαλόγου που ακολουθεί. Επίσης δεν παρέχει κανέναν σκηνογραφικό προσδιορισμό, εκτός από ένα «μέσα» που δηλώνει τον χώρο όπου ο Ιππίας έδωσε τη διάλεξη πριν βγει έξω για να συναντήσει τα άλλα δύο δραματικά πρόσωπα, τον Σωκράτη και τον άγνωστο Εύδικο. Ο διάλογος είναι ευθύς και διεξάγεται σχεδόν αποκλειστικά ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Ιππία. Σκοπός του διαλόγου είναι η αξιολόγηση του Αχιλλέα και του Οδυσσέα από τον σοφιστή. Ο Ιππίας από την Ήλιδα, σοφιστής του 5ου αι., ήταν φημισμένος για την πολυμάθεια και την πολυπραγμοσύνη του. Συμμετέχει σε άλλους 2 πλατωνικούς διαλόγους (Ιππίας Μείζων και Πρωταγόρας).

Στη μικρή εισαγωγή του διαλόγου, ο Εύδικος προτρέπει τον σιωπηλό Σωκράτη να κάνει κάποια ερώτηση στον Ιππία σχετικά με όσα άκουσε από τον σοφιστή. Η απορία, με την οποία ο Σωκράτης δίνει την αφορμή για την έναρξη του διαλόγου, αφορά τη σύγκριση του Αχιλλέα με τον Οδυσσέα: ποιος από τους δύο ομηρικούς ήρωες είναι καλύτερος και ως προς τι; (364b 4-5) Η διπλή προσπάθεια του Ιππία να απαντήσει στο ερώτημα, δίνει ίσες ευκαιρίες στον Σωκράτη να ελέγξει και να απορρίψει τις θέσεις του συνομιλητή του. Τα επιχειρήματα του Σωκράτη διαιρούν τον διάλογο σε δύο μέρη. Ο διάλογος ολοκληρώνεται με την απροθυμία του Σωκράτη και του Ιππία να παραδεχτούν το τελικό συμπέρασμα.

Στο πρώτο μέρος (363a-369b7), ο Ιππίας αξιολογεί τον Αχιλλέα ως καλύτερο από τον Οδυσσέα επειδή υποστηρίζει ότι ο πρώτος είναι «αληθής» ενώ ο δεύτερος «ψευδής». Ο Σωκράτης απορρίπτει την εκτίμηση του Ιππία, δείχνοντας ότι ο αληθής άνθρωπος ταυτίζεται με τον ψευδή – και ότι συνεπώς ο ένας δεν είναι ανώτερος από τον άλλον. Σε οποιαδήποτε περιοχή της επιστήμης και της τέχνης, αυτός που ψεύδεται πρέπει να γνωρίζει το αντικείμενο για το οποίο ψεύδεται. Αν το αγνοεί, ενδέχεται να πει κάτι αληθές. Όμως, και ο αληθής άνθρωπος γνωρίζει το αντικείμενο για το οποίο μιλά, και μόνο αυτός μπορεί να ψεύδεται, αν θέλει. Συνεπώς ο αληθής και ο ψευδής δεν διαφέρουν, αλλά ταυτίζονται.

Στο δεύτερο μέρος του διαλόγου (369b8-376c7), ο Ιππίας ισχυρίζεται ότι ακόμα κι αν ο Αχιλλέας κάποτε ψεύδεται, το κάνει άθελά του˙ενώ ο Οδυσσέας πάντοτε με τη θέλησή του. Άρα, ο Αχιλλέας είναι καλύτερος. Όμως, αυτό ακριβώς το στοιχείο της πρόθεσης θα στρέψει ο Σωκράτης εναντίον του Ιππία, καταλήγοντας απρόθυμα στο παράδοξο συμπέρασμα ότι εκείνος που αδικεί με πρόθεση είναι ο καλός άνθρωπος. Αυτό προκύπτει διότι η πρόθεση δείχνει ότι αυτός που σφάλλει έχει γνώση και ικανότητα, και όποιος έχει γνώση και ικανότητα είναι καλύτερος από αυτόν που αγνοεί (367c5-6). Συνεπώς, όπως σε κάθε άλλη επιστήμη ή τέχνη, έτσι και στην περίπτωση της δικαιοσύνης αυτός που αδικεί με τη βούλησή του είναι καλός, ενώ αυτός που αδικεί χωρίς να το θέλει κακός.

Ο Ιππίας Ελάττων θεωρείται πρώιμος διάλογος, του οποίου η γνησιότητα έχει αμφισβητηθεί από μελετητές του 19ου αι. κυρίως λόγω της «σοφιστικής» στάσης του Σωκράτη. Η γνησιότητά του, ωστόσο, επαληθεύεται από τη ρητή καταγραφή του διαλόγου στα Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη (1025a6-9). Έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά των σωκρατικών διαλόγων: θέμα που αφορά την ηθική, κυρίαρχο ρόλο του Σωκράτη, συνεχή διάλογο, ειρωνεία και απορητική κατάληξη. Η συντομία και η πλήρης απουσία των «ιδεών» συνηγορούν για την πρωιμότητά του.

Σε αυτόν τον διάλογο η τυπική διαλεκτική μέθοδος του Σωκράτη περισσότερο εκπλήσσει με την παραδοξότητα των συμπερασμάτων στα οποία καταλήγει, παρά με την ικανότητά της να αποσαφηνίσει ένα πρόβλημα. Οι ερευνητές έχουν ασχοληθεί με δύο βασικά ζητήματα: Είναι όντως παράδοξα τα επιχειρήματα του Σωκράτη; Αν πράγματι είναι, τότε για ποιον λόγο τα παρουσιάζει;

Πολλοί μελετητές έχουν δείξει ότι το βασικό πρόβλημα με τους συλλογισμούς του Σωκράτη βρίσκεται στη διπλή σημασία με την οποία χρησιμοποιεί τις έννοιές του. Αν διακρίνει κανείς τις διαφορετικές σημασίες, τότε ο παράδοξος χαρακτήρας αίρεται. Έτσι, στο πρώτο συμπέρασμα του Σωκράτη οι όροι «αληθής» και «ψευδής» δηλώνουν τον άνθρωπο που έχει τη γενική δυνατότητα να μιλά σωστά ή λανθασμένα για κάποιο ζήτημα που γνωρίζει. Το πρόβλημα θα ανέκυπτε αν οι όροι «αληθής» και «ψευδής» αφορούσαν τον χαρακτήρα και το ήθος ενός ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή, θα ήταν παράδοξο να συμπεράνουμε ότι ο ειλικρινής και τίμιος άνθρωπος ταυτίζεται με τον ψεύτη και τον απατεώνα.

Ομοίως, έχει υποστηριχθεί ότι το δεύτερο συμπέρασμα του Σωκράτη χάνει τον παράδοξο χαρακτήρα του αν υποθέσουμε ότι το επίθετο «καλός» δεν έχει ηθική σημασία. Αυτός που έχει γνώση και ικανότητα ως προς κάποια επιστήμη ή τέχνη είναι καλός σε αντίθεση με εκείνον που αγνοεί ή πράττει κατά τύχη. Δεν είναι όμως ηθικά καλός είναι καλός ως προς μια συγκεκριμένη τέχνη ή επιστήμη επειδή γνωρίζει και μπορεί, αν θέλει, να αδικήσει ή να ευεργετήσει.

Γιατί όμως δεν διευκρινίζει ο Σωκράτης τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τις έννοιές του; Αντίθετα, εκφράζει αμφιβολίες ως προς τη γνωστική του ικανότητα (372d-e3), δηλώνει απροθυμία να παραδεχτεί αυτά που λέει (376b10-c) και αμφισβητεί την αλήθεια του συμπεράσματός του (376b5-7).

Ο Γρηγόρης Βλαστός υποθέτει ότι ο Σωκράτης πραγματικά δεν μπορεί να καταλάβει το πρόβλημα των συλλογισμών του, και ότι η τελική του απορία είναι γνήσια. Αυτή όμως η ερμηνεία δεν επιτρέπει στη φιλοσοφική σύνθεση του Πλάτωνα να αναμετρηθεί με τις μεγάλες προβληματικές που αφορούν την ηθική και τη σοφιστική. Προς την κατεύθυνση μιας πιο ολόπλευρης ερμηνείας μάς οδηγεί η ανάλυση του Paul Friendländer.

(1)Ο Σωκράτης θέλει να παρασύρει τον Ιππία στην παραδοχή των συμπερασμάτων του κι έτσι να εκθέσει τη γνωστική ανεπάρκεια του αλαζόνα σοφιστή. Αυτό που λανθάνει στον διάλογο είναι η αποστροφή του φιλοσόφου προς τη σοφιστική την οποία θεωρεί συνώνυμη με το ψεύδος και την εξαπάτηση. Εδώ, όμως, ο Σωκράτης αποδεικνύεται ικανότερος στην εξαπάτηση από τον Ιππία κι έτσι επαληθεύει την πρόταση ότι αυτός που γνωρίζει την αλήθεια μπορεί να εξαπατήσει καλύτερα από αυτόν που την αγνοεί (367c2-7) – δηλαδή από τον σοφιστή. Όμως, εξαπατά ο Πλάτων και τον αναγνώστη του διαλόγου ή ακόμα και τον δραματικό ακροατή Εύδικο;

(2) Οι συνεχείς δισταγμοί και οι αμφιβολίες του Σωκράτη δείχνουν πως ο φιλόσοφος έχει έναν απώτερο παιδαγωγικό στόχο: να μας παρακινήσει υπαινικτικά να σκεφτούμε πώς προκύπτουν τα παράδοξα συμπεράσματα. Να δοκιμάσουμε, δηλαδή, να κάνουμε τη διάκριση των σημασιών που σκόπιμα συγχέει στα δύο επιχειρήματα.

(3) Μόνο αν συνυπολογίζουμε αυτόν τον απώτερο διδακτικό στόχο του Σωκράτη, μπορούμε να περισώσουμε την ηθική διάσταση του τελικού συμπεράσματος. Αυτός που εξαπατά σκόπιμα είναι ο αγαθός επειδή γνωρίζει την αλήθεια του πράγματος για το οποίο εξαπατά. Αν εδώ προσθέσουμε τη θεμελιώδη, πλατωνική ηθική αρχή ότι κανείς δεν είναι κακός επειδή το θέλει, συμπεραίνουμε ότι αυτό που θέλει ο καθένας είναι το καλό. Συνεπώς, αυτό που θέλει ο Πλάτων, με την εξαπάτηση του Ιππία και την απορητική κατάληξη του διαλόγου, είναι να πετύχει δύο καλά αποτελέσματα: αφενός να απαξιώσει τον σοφιστή, και αφετέρου να κινητοποιήσει τον φιλοσοφικό στοχασμό του Εύδικου και του αναγνώστη.