Πολιτικός, ιστορικός, και συγγραφέας ηθικών διαλόγων, ο Ξενοφών, είναι μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τη ζωή και τη δράση του Σωκράτη.

Ο Ξενοφῶν γεννήθηκε γύρωστο 430 π.Χ. στην Αθήνα, και εκεί αρκετά νωρίς γνωρίστηκε με τον κύκλο του

Σωκράτη

. Σημείο καμπής στη ζωή και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του υπήρξε η συμμετοχή του στο ελληνικό απόσπασμα το οποίο τάχθηκε στο πλευρό του Κύρου, του Πέρση που διεκδίκησε την εξουσία του κράτους από τον αδερφό του Αρταξέρξη το 401. Υπό την ηγεσία του Ξενοφώντα ο ηττημένος στρατός επέστρεψε στην Ελλάδα –η επιστροφή είναι η γνωστή«κάθοδος των μυρίων». Η μετέπειτα στροφή του προς τη Σπάρτη θα προκαλέσει την εξορία του από την Αθήνα. Εγκαταστημένος στον Σκιλλούντα της Ηλείας θα αφοσιωθεί στη συγγραφή των περισσοτέρων ιστορικών, διδακτικών και

σωκρατικών έργων

του. Λίγα χρόνια μετά τη μάχη στα Λεύκτρα οι Αθηναίοι ανακαλούν τον Ξενοφώντα από την εξορία του, περίπου το 365. Ο Ξενοφών πεθαίνει, πιθανότατα πριν από το 350 π.Χ., στην Κόρινθο.

Ο Ξενοφῶν συνεχίζει την ιστορία του Θουκυδίδη στα Ἑλληνικά του, έργο στο οποίο προσπαθεί να διατηρήσει το χρονογραφικό πρότυπο του μεγάλου προκατόχου του με το να καταγράφει τα γεγονότα, όχι πάντοτε με επιτυχία, σε ετήσια βάση. Ο ίδιος συγγράφει αρκετά ακόμη έργα, δύο από αυτά, η Κύρου Ἀνάβασις και η Κύρου Παιδεία, εγκαινιάζουν νέα λογοτεχνικά είδη στην αρχαιότητα, τα ‘στρατιωτικά απομνημονεύματα’ και το ‘παιδαγωγικό μυθιστόρημα’. Εξάλλου, η συναναστροφή του με τον σωκρατικό κύκλο θα προσθέσει στην παραγωγή του ταδιαλογικά έργα Οἰκονομικός, Ἀπολογία, Συμπόσιον και Ἀπομνημονεύματα, στα οποία, εκτός της ιστορικής αφήγησης γεγονότων που συνδέονται με τη ζωή του Σωκράτη, επιχειρείται προσέγγιση και ανάπτυξη εννοιών από το πεδίο της ηθικής φιλοσοφίας. Ο Ξενοφών υπήρξε μια πολύπλευρη προσωπικότητα, άνθρωπος των γραμμάτων με υψηλό επίπεδο μόρφωσης, πειθαρχημένος στρατιώτης, λάτρης της αγροτικής ζωής, ιδιαίτερα ευσεβής. Με τη φιλοσοφία της εποχής του ήταν αρκετά εξοικειωμένος, δεν συγκαταλέγεται όμως στους κύριους και σημαντικούς εκπροσώπους της. Οι σχετικές απόψεις και πεποιθήσεις του, δοσμένες με το στόμα του Σωκράτη, μπορούν να εξετασθούν υπό το πρίσμα της πλατωνικής μαρτυρίας, και αναλόγως να αποτιμηθούν. Η διαφορά του Σωκράτη του Ξενοφώντα από τη γνωστότερη πλατωνική φυσιογνωμία του Σωκράτη είναι εμφανής: ο πρώτος διατηρεί μόνον το περίγραμμα του αληθώς φιλοσοφούντος, είναι κάποιος που αγωνίζεται να ορίσει με τη διαλεκτική έννοιες από τον χώρο της ηθικής.

Στον Οἰκονομικό βλέπουμε έναν Σωκράτη με γνώσεις στη διαχείριση της κτηματικής περιουσίας. Η βάση της σωστής παραγωγής, διευθέτησης και εκμετάλλευσης των προϊόντων εναπόκειται στην οικογένεια. Τα μέλη της αναλαμβάνουν να εκπληρώσουν το καθένα τον ρόλο του. Η αλήθεια εκμαιεύεται από τον γεωργό-φιλόσοφο με ερωτήσεις που αναφέρονται στο πεδίο της παραγωγής και της σωστής οικονιμικής διαχείρισης. Ο Σωκράτηςστο έργο αυτό, αν και ασχολείται με ένα παράδοξο αντικείμενο, δεν παύει να παρατηρεί και να ελέγχει τον χαρακτήρα των συμπολιτών του, χρησιμοποιώντας την προσφιλή του μέθοδο των ερωτήσεων και των απαντήσεων. Στην Ἀπολογία ο Ξενοφών δηλώνει πως η στάση του Σωκράτη την ημέρα της δίκης του ακολουθεί τον άξονα της ευσέβειας. Αυτό σημαίνει ότι η αντιμετώπιση του θανάτου από τον φιλόσοφοκαθορίζεται από τον σεβασμό προς τους θεούς αλλά και από τη δικαιοσύνη η οποία διέπει τις σχέσεις του προς τους συμπολίτες του. Ο Ξενοφών αποδίδειστον Σωκράτη την πρόταση ότι υπήρξε ο πιο ολιγαρκής των ανθρώπων της εποχής του. Στο τέλος μάλιστα του σύντομου αυτού πονήματος δηλώνει ότι δεν μπορεί να μην εγκωμιάσει τη σοφία και τη γενναιότητα του ανδρός, και κάθε φορά που τον θυμάται θέλει πάντοτε να τον επαινεί. Στο Συμπόσιον ο Σωκράτης παρουσιάζεται ως ένας καθημερινός, αυθόρμητος πολίτης.Με αφορμή το θέμα του έρωτα, που ήταν κοινότυπο στα αθηναϊκά συμπόσια, ο Σωκράτης υποστηρίζει τη βασική του θέση ότι ο έρωτας της ψυχής είναι ανώτερος από αυτόν του σώματος. Έτσι ο Καλλίας, ο οργανωτής του συμποσίου, πρέπει να δείξει σημάδια ότι ενδιαφέρεται για την ομορφιά της ψυχής του Αυτόλυκου, του τιμώμενου προσώπου, με την απόκτηση της αρετής, αυτήν που πρέπει ο εραστής να έχει μέσα στη ψυχή του ώστε να είναι σε θέση να διδάξει τον αγαπημένο του. Μπορεί εδώ κανείς να μιλήσει για πλατωνική θεώρηση του ζητήματος του έρωτα - το πλατωνικό άλλωστε Συμπόσιον είναι σίγουρα γνωστό στον Ξενοφώντα. Όμως η δομή του έργου, η δύσκαμπτη μετάβαση από το ένα θέμα στο άλλοκαι η βραχεία ανάπτυξή τους, καθώς και η οπτική γωνία αφήγησης που μοιάζει με αναπόληση γεγονότων,μαρτυρούν την ιδιαίτερη συγγραφική ιδιοσυγκρασία του Ξενοφώντα. Ο τίτλος Ἀπομνημονεύματα δηλώνει το περιεχόμενο του τελευταίου, και σπουδαιότερου έργου, του Ξενοφώντα για τον Σωκράτη.Πρόκειται για πάσης φύσεως αναμνήσεις και ασύνδετα επεισόδια από τη ζωή και τη δράση του φιλοσόφου. Ο σκοπός της συγγραφής δεν είναι μια βιογραφία του δασκάλου, αλλά η διάδοση του παραδείγματός του σε όλη την κοινωνία. Παράλληλα δίνεται μέριμνα στηνανασκευή των εναντίον του κατηγοριών. Η εκτεταμένη χρήση του παραδείγματος στα Ἀπομνημονεύματα έχει δώσει λαβή ώστε να υποστηριχθεί ότι ο Ξενοφών υιοθετεί μιαν αντίστοιχη τάση με τον Αντισθένη και ότι φανερά επηρεάζεται από αυτόν. Το σύγγραμμα του Ξενοφώντα είναι πολύτιμο για κάθε μελετητή του λεγόμενου «

σωκρατικού προβλήματος

», καθώς περιλαμβάνει ένα σύνολο μαρτυριών για τον Σωκράτη, που δεν μας είναι γνωστές από τα πλατωνικά έργα.