Το πλατωνικό έργο περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό μυθικών διηγήσεων. Η σχέση του μύθου με τον λόγο είναι αμφιλεγόμενη και συνεπώς ο ρόλος του στους πλατωνικούς διαλόγους είναι σε μεγάλο βαθμό δυσανάγνωστος.

Οι πιο γνωστοί πλατωνικοί μύθοι είναι η αλληγορία του σπηλαίου (Πολιτεία 514a), το δαχτυλίδι του Γύγη (Πολιτεία 359d), ο μύθος του ανδρόγυνου (Συμπόσιο 189d), ο μύθος του Θευθ (Φαίδρος 274c), η φτερωτή ψυχή (Φαίδρος 246a), ο μύθος της Ατλαντίδας (Τίμαιος 21e), καθώς και εσχατολογικοί μύθοι, όπως ο μύθος του Ηρός (Πολιτεία 621b). Η μορφή τους είναι κατά κύριο λόγο μονολογική. Τους αφηγείται συνήθως κάποιο πρόσωπο που θεωρείται αξιόπιστο, ενώ η καταγωγή τους εντοπίζεται σε προφορικές πηγές του μακρινού παρελθόντος. Το περιεχόμενό τους αφορά κυρίως πράγματα ξένα προς την ανθρώπινη εμπειρία, όπως είναι η φύση της ανθρώπινης ψυχής, η μεταθανάτια κρίση και ζωή, η δημιουργία του κόσμου, ο μεταφυσικός χαρακτήρας του έρωτα κ.α.. Κάποιοι από τους μύθους είναι προϊόντα πλατωνικής επινόησης, ενώ άλλους τους ανασύρει ο φιλόσοφος από την παράδοση για να τους προσαρμόσει καταλλήλως στο φιλοσοφικό περιεχόμενο των διαλόγων του. Οι περισσότεροι μύθοι είτε προηγούνται είτε έπονται κάποιου φιλοσοφικού επιχειρήματος. Επιδιώκουν να πείσουν τους αποδέκτες τους, χωρίς να χρησιμοποιούν λογικά επιχειρήματα, αλλά στοχεύοντας στο συναίσθημα. Το χαρακτηριστικό αυτό δημιουργεί αμέσως ερωτήματα γύρω από τη σχέση τους με τον λόγο. Ποια είναι η φύση των μύθων σύμφωνα με την πλατωνική αντίληψη; Είναι οι μύθοι άλογες και ψευδείς διηγήσεις, όπως είναι για μας σήμερα;

α) Σύγχρονη ιστορική ερμηνεία: Η λεγόμενη μετάβαση από τον μύθο στον λόγο θεωρείται κομβικό σημείο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Εκφράζει την ανάπτυξη του ανθρώπινου πνεύματος μέσα από τη βαθμιαία εγκατάλειψη του μυθικού στοιχείου και την ενσωμάτωση του έλλογου. Η εξήγηση της φύσης απαλλάσσεται από τα μαγικά και δαιμονικά στοιχεία, ενώ στο προσκήνιο εμφανίζεται η τάση να εξηγούνται τα φυσικά φαινόμενα με έλλογο τρόπο. Η μεταβολή που παρατηρείται στον ανθρώπινο τρόπο σκέψης και στις μεθόδους μελέτης της φύσης συνοδεύεται από την πεποίθηση ότι ο κόσμος διέπεται από λόγο και τάξη. Τον 4ο αι. π.Χ. η κλασική φιλοσοφία αναλαμβάνει να προσδώσει μέτρο και κανονικότητα στο τυχαίο. Η δύναμη του μυθικού λόγου υποχωρεί, καθώς τη θέση της εικονοπλασίας παίρνουν οι έννοιες, τα επιχειρήματα, οι συλλογισμοί και οι λογικές αποδείξεις.

β) Η πλατωνική ματιά: Η διάκριση ανάμεσα στον μύθο και τον λόγο δεν ήταν για τους αρχαίους τόσο σαφής όσο είναι για μας σήμερα. Την εποχή του Πλάτωνα ο μύθος ήταν η αφήγηση μιας ιστορίας που είχε τις ρίζες της στην προφορική παράδοση και γινόταν αντικείμενο ανασυγκρότησης από τους ποιητές. Ο Πλάτων αντιπαραβάλλει τον μύθο με τον λόγο, όταν λέει ότι οι ποιητές δεν γράφουν λόγους, αλλά μύθους. Καθώς το περιεχόμενο των μύθων είναι μη ελέγξιμο και μη επαληθεύσιμο, εξ αιτίας της μακρινής καταγωγής του, του μεταφυσικού χαρακτήρα του και του τρόπου μετάδοσής του, συνδέεται κατά κάποιον τρόπο με το άλογο στοιχείο και με το ψεύδος. Δεν είναι, όμως, εξ ολοκλήρου άλογο ούτε εξ ορισμού ψευδές. Η δήλωση του Σωκράτη στο 377a της Πολιτείας απηχεί την πλατωνική κατανόηση των μύθων: ''Δεν καταλαβαίνεις, είπα εγώ, ότι στα παιδιά λέμε πρώτα-πρώτα παραμύθια; Και το παραμύθι, κατά κάποιον τρόπο, είναι γενικώς ένα ψέμα –υπάρχουν όμως σ’ αυτό και αλήθειες''. Για τον Πλάτωνα, λοιπόν, οι μύθοι εμπεριέχουν στοιχεία αλήθειας και άρα η αντπαράθεσή τους με τον λόγο δεν είναι απόλυτη. Πολλά είναι τα χωρία που μαρτυρούν τα ρευστά όρια ανάμεσα στον μύθο και στον υπόλοιπο λογικό κορμό των πλατωνικών διαλόγων. Στο 376d της Πολιτείας ο Σωκράτης αναφέρεται στην εκπαίδευση που θα καθιερωθεί στην ιδανική πολιτεία με τα λόγια: ''[...] ὥσπερ ἑν μύθῳ μυθολογοῡντες [...]'', ενώ στο 501e, περιγράφοντας την καλλίπολη που σχεδιάζει, παρατηρεί: ''[...] ἥν μυθολογοῡμεν λόγῳ [...]''. Στο 752a των Νόμων χαρακτηρίζει τη συζήτηση που κάνει με τον Κλεινία ''μυθολογία'', ενώ στο 812a ''μῡθο''. Στον Γοργία, όταν ο Σωκράτης προαναγγέλλει την εσχατολογική διήγηση, λέει: ''Ἄκουε δή, φασί, μάλα καλοῡ λόγου, ὅν σὺ μὲν ἡγήσει μῡθον, ὡς ἐγὼ οἶμαι, ἐγὼ δὲ λόγον''. Η συνάντηση του μύθου και του λόγου κορυφώνεται, βεβαίως, στον Τίμαιο με τον ''εἰκότα λόγον/μῡθον''.

Η σχέση του Πλάτωνα με τη μυθολογία είναι αμφιλεγόμενη. Παρόλο που ο μύθος θεωρούνταν –από τον ίδιο τον Πλάτωνα- περισσότερο εργαλείο των ποιητών και παρά τα εν πολλοίς άλογα χαρακτηριστικά του, γίνεται ένα εύχρηστο όργανο γραφής στα χέρια του Αθηναίου φιλοσόφου. Ενώ ο Πλάτων ασκεί έντονη κριτική στους μύθους, ο ίδιος ενσωματώνει στους διαλόγους του πολλούς. Η αντίφαση αυτή δικαιολογημένα τοποθέτησε την πλατωνική μυθολογία στο κέντρο μεγάλων ερμηνευτικών συγκρούσεων. Κατά καιρούς υποτιμήθηκε με το σκεπτικό ότι βρισκόταν στον αντίποδα της φιλοσοφικής σκέψης του Πλάτωνα, η οποία θεωρούνταν ότι εκφράζεται εξ ολοκλήρου μέσα από τα λογικά επιχειρήματα των διαλόγων. Κατά την ίδια λογική, οι πλατωνικοί μύθοι ήταν λογοτεχνικά στολίδια που δεν είχαν να προσφέρουν τίποτε στο φιλοσοφικό περιεχόμενο των διαλόγων. Η πρόσφατη ερμηνευτική παράδοση, όμως, επιχείρησε επιμελώς να κατανοήσει τον ρόλο τους και τη συνεισφορά τους στην έκφραση της πλατωνικής σκέψης. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ήταν ο ίδιος ο φιλόσοφος που τους ενέταξε στους διαλόγους του και προφανώς αυτό δεν μπορεί να είναι αμελητέο. Οι μύθοι του Πλάτωνα δεν συμπληρώνουν απλώς τη φιλοσοφία του, αλλά πολλές φορές θεωρείται ότι συμπυκνώνουν τον πυρήνα της σκέψης του. Ωστόσο, οι δυσκολίες που ανακύπτουν από την παρουσία των μύθων στους πλατωνικούς διαλόγους δεν είναι λίγες. Ένα πρόβλημα είναι να γίνει η νοηματική σύνδεση κάθε μύθου με το περικείμενο του διαλόγου στον οποίο βρίσκεται. Έπειτα, πρέπει να δει κανείς σε τι εξυπηρετεί η μυθική διήγηση ως προς το φιλοσοφικό περιεχόμενο του διαλόγου. Τέλος, οφείλει να αναρωτηθεί γιατί ο Πλάτων επέλεξε να μιλήσει μέσω ενός μύθου και όχι με έλλογα επιχειρήματα, όπως εκτός μυθολογίας .

α) Η ανεπάρκεια του φιλοσοφικού λόγου: Μια κυρίαρχη ερμηνεία θέλει τον φιλοσοφικό λόγο να φτάνει κάποια στιγμή στα όρια των δυνατοτήτων του και εκεί να αδυνατεί πλέον να πείσει με τα έλλογα εργαλεία του. Τότε ζητά τη συνδρομή της μυθολογίας, ή διαφορετικά, επεκτείνεται ο ίδιος ως μυθολογία. Στο 277b-c του Φαίδρου διαβάζουμε ότι όποιος ξέρει τη φύση μιας ψυχής μπορεί και πρέπει να χρησιμοποιήσει κατάλληλα την τέχνη του για να την εκπαιδεύσει και να την πείσει. Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε ψυχή ταιριάζει διαφορετικός λόγος. Τα μοτίβα της ακαταλληλότητας των συνομιλητών και της δυσκολίας των ''αληθειών'' που πρέπει να εκφραστούν φαίνεται πως είναι οι συνθήκες που καθιστούν μια μυθική διήγηση απαραίτητη. Όταν ο λόγος καταστεί ανεπαρκής και αδύναμος να εκφράσει αυτό που θέλει, η εμφάνιση του μύθου κρίνεται αναγκαία. Με τον τρόπο αυτό ο μύθος μπορεί να θεωρηθεί επικουρικός και συμπληρωματικός στο έργο της επιχειρηματολογίας.

β) Η ανταγωνιστική πλατωνική γραφή: Οι πλατωνικοί μύθοι δεν μπορούν να μην συσχετιστούν με την πολεμική λογική που αναπτύσσει ο Πλάτων απέναντι σε πολλά είδη του λόγου, όπως η ποίηση και η ρητορική. Οι μη φιλοσοφικοί λόγοι, δηλαδή οι λόγοι που είναι διαφορετικοί από αυτόν που ο ίδιος εγκαινιάζει, είναι ανώφελοι και πολλές φορές επικίνδυνοι, όταν εκφέρονται από ανθρώπους που δεν κατέχουν τη γνώση. Αντίθετα, ο φιλόσοφος είναι ο μόνος που, εξ αιτίας της προνομιακής γνωστικής του κατάστασης, ξέρει και μπορεί να χειρίζεται όλα τα είδη του λόγου. Η μυθολογία ανήκει από τη φύση της στον ποιητικό λόγο, που τόσο έντονα επικρίνει ο Πλάτων μέχρι να τον εξορίσει από την ιδανική πολιτεία του. Η επιλογή του Πλάτωνα να αφηγηθεί μύθους στα φιλοσοφικά του κείμενα εντάσσεται στη συνειδητή πρακτική της ανταγωνιστικής γραφής που εφαρμόζει. Μόνο η φιλοσοφική χρήση των μύθων είναι θεμιτή και γι’ αυτό είναι η πλατωνική μυθολογία που μπορεί και οφείλει να αντικαταστήσει την αναξιόπιστη μυθολογία των ποιητών.

γ) Οι μύθοι ως εργαλείο διδαχής και πειθούς: Βασικό μέλημα του φιλοσόφου που σχεδιάζει την ιδανική πόλη είναι να διασφαλίσει ότι οι φύλακες θα αφιερώσουν τη ζωή τους στην αδιάλλειπτη προστασία της. Ο μύθος του "γενναίου ψεύδους" (Πολιτεία 414b) συμβάλλει ακριβώς προς αυτήν την κατεύθυνση, όταν προβάλλει την αυτοχθονία των φυλάκων και τον ισχυρό δεσμό με τη γη τους, ώστε να παγιώσει την αγάπη τους γι’ αυτήν. Είναι σαφές ότι ο μύθος επιδιώκει να πείσει τους αποδέκτες του και να τους διδάξει το ζητούμενο που είναι η αφοσίωση στην πόλη (415c). Παρόμοια λειτουργία έχουν όλοι οι πλατωνικοί μύθοι και πολύ περισσότερο οι εσχατολογικοί. Οι τελευταίοι ενσωματώνουν βασικές πλατωνικές θέσεις, όπως η αθανασία της ψυχής, η γνώση ως ανάμνηση και η μεταθανάτια δίκη των ψυχών. Η θεϊκή κρίση είναι ανώτερη από την ανθρώπινη και λειτουργεί ως καθοριστικό συμπλήρωμα στην επίγεια απόδοση της δικαιοσύνης. Οι θεοί ανταμοίβουν τις δίκαιες ψυχές και τιμωρούν τις άδικες. Όσοι πειστούν από τους μύθους αυτούς θα φροντίσουν να αποφύγουν την αδικία από φόβο για τις μεγάλες ποινές που προβλέπονται μετά θάνατον. Το μοτίβο της μεταθανάτιας δίκης προωθεί την απόδοση ευθυνών στις ψυχές για τις πράξεις τους. Έτσι, οι μύθοι αυτοί λειτουργούν ηθικοπλαστικά, αφού υποδεικνύουν τον ορθό τρόπο ζωής και θεωρούνται ηθικά σωτήριοι, αν καταφέρουν να είναι επαρκώς πειστικοί. Όπως λέει ο Πλάτων για τον μύθο του Ηρός, "θα μπορούσε να μας σώσει κι εμάς [η ιστορία] αν την πιστέψουμε" (Πολιτεία 621c).