Στον Τίμαιο o Πλάτων εξιστορεί τη γέννηση του σύμπαντος από έναν θείο Δημιουργό, και αναπτύσσει με πληρότητα ένα τελεολογικό κοσμοείδωλο.

Σε ένα σημαντικό κείμενο, ο Σωκράτης του πλατωνικού

Φαίδωνα

εξιστορεί πώς στη νεότητά του επιδόθηκε στη μελέτη της φύσης, ακολουθώντας την τάση της εποχής, για να απογοητευτεί τελικά αφού ούτε στον Αναξαγόρα ούτε στους άλλους φυσικούς φιλοσόφους δεν βρήκε απάντηση για την πραγματική αιτία που διέπει το σύμπαν, «για το αγαθόν και το δέον που συνδέει και συνέχει τα πάντα» (99c).Αιτιολογεί μάλιστα την καταφυγή του στις

Ιδέες

ως έναν «δεύτερον πλουν επι την της αιτίας ζήτησιν», σαν μια εναλλακτική και πιο συνετή οδό προς «την αλήθεια των όντων» (99e), μια οδό που φαίνεται «απλή και άτεχνη, ίσως και αφελής» (100d). Το κείμενο αυτό παρουσιάζεται ως «αυτοβιογραφικό» από τον Σωκράτη, συμπυκνώνει όμως τη συγγραφική μαεστρία του Πλάτωνα. Ο

ιστορικός Σωκράτης

είναι πολύ πιθανόν να είχε όντως απογοητευθεί από τη φυσική φιλοσοφία πριν τελικά στρέψει τη φιλοσοφία προς τον άνθρωπο. Αυτός όμως που εισήγαγε τις Ιδέες είναι χωρίς αμφιβολία ο Πλάτων, και όχι ως «δεύτερον πλουν», αφού η περιφρόνησή του προς τον αισθητό κόσμο και τις αιτίες που τον διέπουν είναι έκδηλη από τα πρώτα του έργα, και κορυφώνεται στη λεγόμενη

μέση συγγραφική του περίοδο

. Στα έργα αυτής της περιόδουο Πλάτων διατείνεται ότι η απομάκρυνση από το σώμα, τις αισθήσεις και τις επιθυμίες είναι προϋπόθεση για την ανάβαση προς τις Ιδέες. Η φιλοσοφία ορίζεται ως «μελέτη θανάτου» (Φαίδων), ως απόλυτη αφοσίωση στονασκητικό δρόμο της γνώσης (

Πολιτεία

), που ενδεχομένως μπορεί να οδηγήσει «εξαίφνης» στην αποκάλυψη των Ιδεών (

Συμπόσιον

). Και δείχνει συμβιβασμένος με την άποψη ότι η αληθινή φιλοσοφία απευθύνεται τελικά σε μια μικρή πνευματική ελίτ, η οποία τίποτε δεν έχει να κερδίσει από τη μελέτη του φυσικού κόσμου.

Η εικόνα αυτή θα αλλάξει στα τελευταία του έργα. Στον

Tίμαιο

ο Πλάτων αναλύει με εντυπωσιακή πληρότητα τον φυσικό κόσμο. Στον

Φίληβο

υποστηρίζει ότι η σωστή ζωή συνίσταται σε ένα αρμονικό μίγμα φρόνησης και ηδονής. Kαι στους

Nόμους

η ηθική και πολιτική τάξη δεν ανατίθεται στον φωτισμένο φιλόσοφο-βασιλέα αλλά στον συνετό και προνοητικό νομοθέτη. H πλατωνική φιλοσοφία γίνεται λιγότερο απόκοσμη, το δυνητικό της ακροατήριο διευρύνεται. Στον Tίμαιο ο Πλάτων εξιστορεί τη δημιουργία του κόσμου από έναν γεωμέτρη θεό. O ουρανός παρουσιάζεται ως ένα πεδίο τελειότητας, αφού η μοναδική μεταβολή που τον χαρακτηρίζει είναι η αιώνια και τακτική περιστροφική κίνηση, το αλάνθαστο ρολόι του χρόνου. O Πλάτων επιστρατεύει την τελευταία λέξη της μαθηματικής

αστρονομίας

, προκειμένου να αποδείξει ότι κάθε κίνηση στον ουρανό, ακόμη και η περίπλοκη κίνηση των πλανητών, είναι στην πραγματικότητα κυκλική και ομαλή. Στον άτακτο και ανορθολογικό κόσμο μας υπάρχει επομένως ένας χώρος όπου βασιλεύει η τάξη. Στον άνθρωπο τώρα, που παρουσιάζεται ως ένα ατελές δημιούργημα, ως μια μικρογραφία του κόσμου, ο αντίστοιχος χώρος είναι το αθάνατο μέρος της ψυχής, εκεί όπου εδρεύει η νόηση. Δυνητικά τουλάχιστον, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να αναπτύξουν αυτό το μέρος της ψυχής τους, να κινητοποιήσουν σωστά τις νοητικές τους δυνάμεις. Eνώ όμως παλαιότερα ο Πλάτων θα υποστήριζε ότι αυτό γίνεται μόνο με τη γνώση των Iδεών, τώρα υποδεικνύει μια πιο προσιτή διέξοδο, μια διέξοδο μάλιστα που αξιοποιεί και τις απατηλές ανθρώπινες αισθήσεις.Aν οι άνθρωποι στρέψουν τα μάτια τους στον ουρανό και τον παρατηρήσουν προσεκτικά, θα ανακαλύψουν την κανονικότητα και την περιοδικότητα των κινήσεων του, θα συλλάβουν την έννοια του χρόνου. O χρόνος όμως είναι η ρυθμική κίνηση του σύμπαντος, είναι συνυφασμένος με τον αριθμό. Kαι οι αριθμοί, για τον ύστερο Πλάτωνα, είναι η βασιλική οδός προς τη φιλοσοφία. H φιλοσοφική γνώση και η ευδαιμονία, που την συνοδεύει, γίνεται τώρα πιο προσιτή, και μάλιστα προσιτή σε όλους τους ανθρώπους. Συντελείται μέσα στο αισθητό σύμπαν και όχι σε έναν υπερουράνιο τόπο. Δεν επιζητεί τον εκμηδενισμό του σώματος και των αισθήσεων, αλλά απλώς την άσκηση του νου. O Πλάτων αποφασίζει στην τελευταία φάση της ζωής του να στραφεί στην κοσμολογία και τη φυσική, και να θεμελιώσει ένα τελεολογικό κοσμοείδωλο αναιρώντας στην πράξη την περιφρόνησή του προς τα φαινόμενα, γιατί αντιλαμβάνεται ότι με το να «παραχωρήσει» αυτόν τον τομέα της γνώσης στους αντιπάλους του, αδυνατεί να αντιμετωπίσει τον ολέθριο σχετικισμό στο πεδίο της ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς. Aν δεχτούμε ότι όλο το φυσικό σύμπαν είναι άλογο και χαοτικό –και για τον Πλάτωνα άλογο και χαοτικό είναι το σύμπαν του

Δημόκριτου

, αφού στερείται σχεδίου και σκοπού–, τότε με ποιο τρόπο, σε ποια θεμέλια και με ποια πειθώ θα υπερασπιστούμε την ορθολογικότητα της ανθρώπινης πράξης; Aντί να διασώσουμε μια ειδική ομάδα ανθρώπων με εξαιρετικές προδιαγραφές από το γενικό χάος, ευελπιστώντας ότι η απόδοση της εξουσίας σ’ αυτούς θα επιφέρει εντέλει τάξη και στην πόλη, είναι προτιμότερο να αντιστρέψουμε την εικόνα της φύσης. Kλειδί σ’ αυτήν την αντιστροφή της εικόνας είναι η μαθηματική αστρονομία που αποκαθιστά την τάξη του ουρανού. Σε ένα έλλογο και τακτικό σύμπαν η άλογη και ανήθικη συμπεριφορά των ανθρώπων φαίνεται πλέον και παράταιρη και ιάσιμη.