Ο Ιωάννης Δουνς Σκώτος (περ.1266–1308) ανέπτυξε ένα πρωτότυπο φιλοσοφικό-θεολογικό σύστημα, με μεγάλη επιρροή στη φιλοσοφία των Νέων Χρόνων, το οποίο άλλοτε μεθερμηνεύει και άλλοτε απορρίπτει πλατωνικά μοτίβα.

O Ιωάννης Δουνς ο Σκώτος (Ιohannes Duns Scotus, περ.1266–1308, γνωστός και ως Doctor Subtilis), υπήρξε φραγκισκανός ιερωμένος, καθηγητής θεολογίας στο Παρίσι και την Οξφόρδη και κορυφαίος σχολαστικός φιλόσοφος. Το έργο του άσκησε μεγάλη επιρροή, προετοιμάζοντας σε μεγάλο βαθμό τη μετάβαση από τη μεσαιωνική στη νεότερη φιλοσοφία.

Αντικείμενο της μεταφυσικής, κατά τον Σκώτο, δεν είναι το πρώτο ή το ανώτατο ον, δηλ. ο θεός, αλλά το ίδιο το ον στη γενικότητά του: το ον ως ον. Η μεταφυσική δεν είναι θεολογία αλλά οντολογία. Ο Σκώτος καινοτομεί απορρίπτοντας την analogia entis, τη θεωρία δηλαδή σύμφωνα με την οποία το «ον» αποδίδεται με διαφορετικές αλλά συναρτημένες σημασίες αφ’ ενός στον θεό και τα κτίσματα και αφ’ ετέρου στην ουσία και τα συμβεβηκότα. Το ον ως ον, σύμφωνα με τον Σκώτο, έχει μία και την αυτή σημασία. Η μονοσημία (univocatio) του όντος εδράζεται στο γεγονός ότι το ον διαθέτει ως τέτοιο τη δική του ιδιοσυστασία, τη δική του ratio formalis. Ως ον ορίζεται αυτό που δεν εμπεριέχει αντίφαση, δηλ. αυτό που δεν είναι αδύνατο. Όμως αυτό που δεν είναι αδύνατο είναι αυτό που μπορεί να νοηθεί. Αυτή η –νεοπλατωνική στην καταγωγή της– σύμπλεξη νου και όντος θα κορυφωθεί στην καντιανή ιδέα μιας υπερβατολογικής φιλοσοφίας, στο πλαίσιο της οποίας οι συνθήκες νοητότητας του όντος είναι την ίδια στιγμή συνθήκες του όντος.

Εξίσου καινοτόμα ήταν η θέση του Σκώτου όσον αφορά την αρχή της εξατομίκευσης και την έριδα των καθόλου. Σύμφωνα με την παραδοσιακή ερμηνεία του αριστοτελισμού, δύο άτομα του ίδιου είδους, π.χ. δύο επιμέρους άνθρωποι, έχουν την ίδια ακριβώς μορφή (forma) ή φύση (natura): την «ανθρωπινότητα». Αν όμως έχουν την ίδια μορφή, τότε τι είναι αυτό που τα διαφοροποιεί; Σύμφωνα με την παραδοσιακή θέση, αρχή της εξατομίκευσης είναι η ύλη. Ο Σκώτος θα απορρίψει αυτή την άποψη υποστηρίζοντας ότι δύο άτομα του ίδιου είδους δεν διαφέρουν μονάχα ως προς την ύλη τους αλλά και ως προς τη μορφή τους. Τούτη η μορφικής τάξεως ατομική διαφορά ονομάστηκε «τοδεσύνη» (haecceitas).

Όσον αφορά την «ανθρωπινότητα», δηλαδή την κοινή μορφή δύο ατόμων του ίδιου είδους, ο Σκώτος θα υποστηρίξει πως, όταν την θεωρήσουμε ως τέτοια, δεν είναι ούτε κάτι καθολικό ούτε κάτι ενικό, αλλά κάτι «αδιάφορο» απέναντι στην καθολικότητα και την ενικότητα. Γι’ αυτό τον λόγο, η μορφή μπορεί να υπάρξει είτε ως καθόλου (στον νου) είτε ως ενικό ον (στα επιμέρους όντα). Μολονότι η θέση αυτή (που έλκει την καταγωγή της από τον νεοπλατωνισμό του *Αβικέννα) δεν μπορεί να θεωρηθεί πλατωνική με τη συνήθη σημασία του όρου, κατατάσσει σαφώς τον Σκώτο στους λεγόμενους «ρεαλιστές».

Η αντίληψη του Σκώτου πάνω στο ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης είναι ρηξικέλευθη. Σύμφωνα με την παραδοσιακή –πλατωνική στην καταγωγή της– αντίληψη, η βούληση από τη φύση της θέλει το αγαθό. Για τον Σκώτο, αντίθετα, μια βούληση αναγκασμένη να θέλει το αγαθό δεν είναι ελεύθερη. Για να είναι ελεύθερη, πρέπει τουλάχιστον να μπορεί να θέλει και το κακό: η βούληση πρέπει να μπορεί να αρνηθεί εκούσια τον ορθό λόγο. Από μια άποψη, ο Σκώτος απλώς ριζοσπαστικοποιεί την αριστοτελική αντίληψη περί της βούλησης ως δύναμης των εναντίων (potentiae oppositorum), όμως υπογραμμίζοντας τη συγκεκριμένη πτυχή της σχέσης ανάμεσα στη βούληση, τον λόγο και το αγαθό ανοίγει τον δρόμο στη νομιναλιστική –και χαρακτηριστικά νεωτερική– βουλησιαρχία.

Ο Σκώτος έγραψε υπομνήματα στον Αριστοτέλη και στον Πορφύριο, καθώς και ειδικές πραγματείες πάνω σε συγκεκριμένα φιλοσοφικά ή θεολογικά ζητήματα (σημαντικότερη από τις οποίες είναι το αριστοτεχνικό De primo principio). Το βασικότερο έργο του, ωστόσο, είναι το υπόμνημά του στις Sententiae του Πέτρου Λομβαρδού, το οποίο υπάρχει σε τρεις τουλάχιστον κύριες παραλλαγές: την Lectura, την Ordinatio και την Reportatio parisiensis. Η κριτική έκδοση των έργων του Σκώτου (Ioannis Duns Scoti Opera Omnia, Civitas Vaticana 1950-) δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί (ήδη περιλαμβάνει την Ordinatio ως και το Βιβλίο 4, διάκριση 42, τόμ. Ι-ΧΙΙΙ, και τα τρία βιβλία της Lectura, τόμ. XVI-XXI). Τα αμιγώς φιλοσοφικά έργα του (π.χ. τα υπομνήματά του στον Αριστοτέλη) περιλαμβάνονται στην έκδοση Ioannis Duns Scoti Opera Philosophica, τόμ. Ι-V (St. Bonaventure NY 1997-2006).