Ένας από τους σημαντικότερους νεοπυθαγόρειους φιλοσόφους του μέσου πλατωνισμού (2ος αι μ.Χ.), του οποίου η σκέψη άσκησε έντονη επίδραση στον Πλωτίνο, τον Πορφύριο και χριστιανούς στοχαστές. Προάγγελος του νεοπλατωνισμού, παρουσιάζει εκλεκτικές συγγένειες με τα Χαλδαϊκά Λόγια και τον γνωστικισμό.

Ο Νουμήνιος γεννήθηκε στην Απάμεια της Συρίας, όπου και δίδαξε στα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα. Παραδίδονται τίτλοι επτά έργων του, με έκδηλο πλατωνικό χαρακτήρα. Από αυτά κανένα δεν έχει φθάσει ακέραιο ως εμάς, εκτός από 60 αποσπάσματα ή μαρτυρίες.

(1) Στο Περὶ τἀγαθοῦ ο Νουμήνιος εξέθετε τις θέσεις του για τη φύση της πρώτης αρχής. Ο τίτλος παραπέμπει στην Ιδέα του Αγαθού

της Πολιτείας

, στην διάλεξη Περὶ τἀγαθοῦ του Πλάτωνα και στην ομώνυμη χαμένη πραγματεία

του Αριστοτέλη

.

(2) Το Περὶ τῶν παρὰ Πλάτωνι ἀπορρήτων μελετούσε τις μυστικές διδασκαλίες του Πλάτωνα – όσες είχαν ‘επικρυφθεί’ στους διαλόγους ή/και εκείνες

των ἀγράφων δογμάτων

.

(3) Η πραγματεία Περὶ τῆς τῶν Ἀκαδημαϊκῶν πρὸς Πλάτωνα διαστάσεως, ιστοριογραφικού και πολεμικού χαρακτήρα, επέκρινε την απομάκρυνση των διαδόχων και επιγόνων του Πλάτωνα από τις διδασκαλίες του, ιδίως μετά

την σκεπτική Ακαδημία

, κάνοντας έκκληση για επιστροφή στο πνεύμα του ιδρυτή και στις πυθαγόρειες καταβολές του.

(4) Στο Περὶ ἀφθαρσίας ψυχῆς η επιχειρηματολογία υπέρ

της αθανασίας της ψυχής

(βασικής πλατωνικής θέσης) συνιστούσε τον θεματικό άξονα γύρω από τον οποίο αναπτύσσονταν και άλλες θέσεις περί ψυχής.

(5) Για την πραγματεία Περὶ ἀριθμῶν εύλογα υποθέτουμε ότι πρότεινε κάποια φιλοσοφία και οντολογία των αριθμών συνδυασμένη με αριθμολογικές θεωρήσεις (στο πνεύμα

τις αρχαίας Ακαδημίας

και

του νεοπυθαγορισμού)

.

(6) Πιο αινιγματικός φαντάζει ο τίτλος Ἔποψ (= Τσαλαπετεινός) – πιθανώς λογοπαίγνιο πάνω στην ἐποπτείαν των Ελευσινίων μυστηρίων, αλλά και στην (κατά Πλάτωνα) θεωρίαν των μυημένων φιλοσόφων.

(7) Περὶ τόπου. Άγνωστο παραμένει σε ποιο έργο ανέπτυσσε ο Νουμήνιος την αλληγορική ερμηνεία του ομηρικού ‘άντρου των Νυμφών’ (Οδ. ν, 102-112), αποσπάσματα της οποίας διασώζουν

οι Πορφύριος

, Μακρόβιος

και Πρόκλος.

Ο Νουμήνιος ήταν πλατωνικός και πυθαγόρειος ταυτόχρονα. Αναζητούσε την ουσία του πλατωνισμού αποκλειστικά στα δόγματα του Πλάτωνα, αποκαθαρμένα από καινοτομίες ή αποκλίσεις από την ὁμοδοξίαν, ιδίως δε από την ἐποχήν της σκεπτικής Ακαδημίας και από παρείσακτα αριστοτελικά ή στωικά στοιχεία. Πίστευε πως ο ακραιφνής δογματικός Πλάτων εξέφραζε την αλήθεια στο μέτρο που ήταν Πυθαγόρειος: μυημένος στις αρχές του πυθαγορισμού όχι μόνον άμεσα, αλλά και από τον Σωκράτη. Πέραν του Πλάτωνα και

του Πυθαγόρα

, και σε επίρρωση της διδασκαλίας τους, ο Νουμήνιος επικαλούνταν τις θρησκευτικές πίστεις και πρακτικές των αρχαίων εὐδοκιμούντων ἐθνῶν της Ανατολής (Βραχμάνων, Ιουδαίων, Μάγων, Αιγυπτίων) – αρκεί να συμφωνούν με τον ‘κανόνα’ των πλατωνικών δογμάτων. Αποτελεί πρωτοτυπία του ότι από την σύνθεση οικουμενικού πλατωνισμού και ανατολικού μυστικισμού δεν απέκλεισε την εβραϊκή παράδοση. Ο αυστηρός μονοθεϊσμός και ο μη ανθρωπόμορφος, ἀσώματος, υπερβατικός (ἀκοινώνητος) χαρακτήρας του Θεού του Ισραήλ, πατέρα πάντων τῶν θεῶν, ενέπνεαν προφανώς την θεολογία του. Το ίδιο συνέβαινε και με τον Όμηρο, στα έπη του οποίου πίστευε πως είναι κρυμμένες, με συμβολικό τρόπο, διδασκαλίες υψηλού θεολογικού και φιλοσοφικού περιεχομένου, για την αποκρυπτογράφηση των οποίων επιστράτευε τις τεχνικές της αλληγορικής ερμηνείας. Συνδυάζοντας την Ιδέα του Αγαθού της Πολιτείας, το ον του Παρμενίδη και τον μύθο του Τιμαίου

για τον θεό-δημιουργό και την κοσμική ψυχή, ο Νουμήνιος συνέλαβε μια ιεραρχημένη τριάδα θεών, στην οποία αναφέρεται εμμέσως και η (αναντίρρητα ψευδεπίγραφη και μάλλον νεοπυθαγόρειας προέλευσης) 2η Επιστολή του Πλάτωνα. Ο πρώτος ή υπέρτατος θεός (πατήρ) ταυτίζεται με το απόλυτο ἀγαθόν και το ἕν· ο δεύτερος ή δημιουργός θεός (ποιητής) ατενίζει τις Ιδέες-παραδείγματα και δημιουργεί τον αισθητό κόσμο· ο τρίτος θεός είναι είτε το αποτέλεσμα της δημιουργικής δραστηριότητας του δεύτερου, και ταυτίζεται με τον κόσμο (ποίημα, απ. 21), είτε, ορθότερα (απ. 22), η διανοητική όψη του δεύτερου (τὸ διανοούμενον), αυτή που είναι απαραίτητη, βοηθητικά (ἐν προσχρήσει), για να έλθει σε άμεση επαφή με την ύλη και να προβεί στην δημιουργία. Αντίθετα από άλλους Νεοπυθαγορείους μονιστικών τάσεων (Εύδωρο, Μοδέρατο), που παρήγαγαν την Αόριστη Δυάδα και την Μονάδα από ένα ανώτερο Εν, ο Νουμήνιος ήταν καθαρόαιμος δυϊστής. Πιστός στην δυαρχία των πλατωνικών ἀγράφων δογμάτων, θεωρούσε ότι τα μέλη του πρωταρχικού ζεύγους αντιθέτων (ἕν – ἀόριστος δυάς) δεν παράγονται το ένα από το άλλο. Το Εν-Αγαθό ταυτίζεται με τον θεό, ενώ η Αόριστη Δυάδα με την ύλη και την χώραν του Τιμαίου. Αυτή προϋπάρχει του δημιουργού, είναι άτακτη, ρευστή, ἄποιος και ἄλογος και ταυτίζεται με το κακό. Ο θεός-δημιουργός την ενοποιεί μετατρέποντας την ακοσμία σε κόσμον, αλλά ερχόμενος σε επαφή μαζί της απομακρύνεται από το νοητόν και διχάζεται (σχίζεται). Ο Νουμήνιος θεωρούσε τις ἐνσωματώσεις της ανθρώπινης ψυχής κακό πράγμα. Δεχόταν την ύπαρξη δύο ψυχών, καλής και κακής, τόσο σε κοσμική όσο και σε ανθρώπινη κλίμακα. Από αυτές η δεύτερη υποτάσσεται στην πρώτη, όχι όμως χωρίς αντίσταση.

Η φιλοσοφία του Νουμηνίου άσκησε έντονη επίδραση έως και τον 5ο αιώνα μ.Χ. Οι Πλωτίνος και Πορφύριος κατηγορήθηκαν ότι έχουν αντιγράψει τον Νουμήνιο, ενώ ενθουσιώδης θαυμαστής του υπήρξε ο Αμέλιος, ο οποίος μάλιστα συνέγραψε και πραγματεία για τις δογματικές διαφορές του Νουμηνίου από

τον Πλωτίνο

και τελικά εγκαταστάθηκε στην Απάμεια. Πλείστες είναι οι νουμήνειες καταβολές της σκέψης του ‘πατέρα’ του νεοπλατωνισμού Πλωτίνου – και θέτουν σε διαφορετικές βάσεις το ζήτημα των συνεχειών και α-συνεχειών μεταξύ μεσοπλατωνισμού και νεοπλατωνισμού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: η διάκριση τριών θεϊκών αρχών, που άνοιγε τον δρόμο στην ιεραρχία των τριών πλωτινικών υποστάσεων (Ἕν, Νοῦς, Ψυχή) και η θεώρηση της ύλης ως κακού. Στον Νουμήνιο μάλιστα απαντά και η πρώτη διατύπωση δύο κεντρικών αξιωμάτων του νεοπλατωνισμού: η άποψη ότι όλα υπάρχουν μέσα σε όλα, αλλά κατά πώς ταιριάζει στη φύση του καθενός (ἐν πᾶσιν πάντα, οἰκείως μέντοι κατὰ τὴν αὐτῶν οὐσίαν ἐν ἑκάστοις) και η θέση ότι η παροχή (δόσις) των θείων αγαθών δεν συνεπάγεται απώλειά τους για τον δότη. Θερμή υποδοχή επιφυλάχθηκε στον Νουμήνιο και από χριστιανούς στοχαστές (π.χ. Ωριγένη, Ευσέβιο, Χαλκίδιο και Μάριο Βικτωρίνο), που τους έλκυε η έμφασή του στον δημιουργό θεό και το υπερβατικό Αγαθό, που προσέφερε κοινό έδαφος για συζήτηση γύρω από τον Θεό της Γενέσεως και τον χριστιανικό μονοθεϊσμό· ο σεβασμός του για την εβραϊκή παράδοση – κοιτίδα του νεότευκτου χριστιανισμού· και η τριαδική θεώρηση των πρώτων αρχών, που προείκαζε το δόγμα της Αγίας Τριάδας.