Ο Μενέξενος (ή Επιτάφιος ηθικός) είναι Σωκρατικός διάλογος συντεθειμένος από τον Πλάτωνα κατά την πρώτη περίοδο της συγγραφικής του δραστηριότητας. Θέμα του είναι το είδος των επιδεικτικών ρητορικών λόγων και συγκεκριμένα του επιτάφιου λόγου.

Το μεγαλύτερο μέρος του έργου αποτελείται από έναν επιτάφιο λόγο που συνέθεσε η Ασπασία (γυναίκα του Περικλή) και εκφωνεί από μνήμης ο Σωκράτης. Ο μικρός διάλογος, που τον περιβάλλει, διαμείβεται μεταξύ του Σωκράτη και του νεαρού Μενέξενου. Επιστρέφοντας από την αγορά και συγκεκριμένα από το Βουλευτήριο, ο Μενέξενος συναντά και συζητά με τον Σωκράτη. Ο δραματικός χρόνος τοποθετείται στο (ή λίγο μετά το) 387 π.Χ. Ο Μενέξενος, γόνος πλούσιας και πολιτικά επιφανούς οικογένειας, είναι πρόσωπο που συμμετέχει σε δύο ακόμη πλατωνικούς διαλόγους: στον Λύσιν και τον Φαίδωνα.

Ο Μενέξενος μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη:

A. Στον πυκνό εισαγωγικό διάλογο (234a-236d3), ο Σωκράτης ειρωνεύεται τόσο την ικανότητα που παρέχει η ρητορική για τον έπαινο της Αθήνας όσο και τους βαυκαλιζόμενους Αθηναίους, ενώ προβάλλει και τη δική του ετοιμότητα να συνθέσει κάποιον επιτάφιο λόγο ή να αναπαραγάγει έναν που του εμπιστεύτηκε η Ασπασία.

B. Το δεύτερο μέρος αποτελείται από τον επιτάφιο λόγο, ο οποίος μπορεί να διακριθεί στα εξής μέρη: (1) Προοίμιο (236d4-249c): Ο ρήτορας (δηλαδή η Ασπασία δια στόματος Σωκράτη) παρουσιάζει τόσο τον λόγο για τον οποίο εκφωνείται ο επιτάφιος όσο και τα μέρη από τα οποία αποτελείται. (2) Πρώτο μέρος (237b3-246a4): Έπαινος για (i) το γένος και τη χώρα των Αθηναίων (237b3-b2)˙ (ii) την ανατροφή και την παιδεία (237d2-238b6)˙(iii) το αριστοκρατικό (μετ᾽ εὐδοξίας πλήθους) πολίτευμα (238b7-239a5)˙ (iv) τις πολεμικές επιχειρήσεις και την εξωτερική πολιτική των Αθηναίων που έχουν ως κίνητρο και κριτήριο την ελευθερία. (3) Δεύτερο μέρος (246a5-249c): Παραίνεση και παραμυθία. Και αυτό το μέρος διαιρείται σε δυο τμήματα ανάλογα με το υποκείμενο που μιλά: (i) Προσωποποίηση (246d-248d). Με αυτό το σχήμα λόγου, ο ρήτορας δίνει τον λόγο στους ίδιους τους πεσόντες, οι οποίοι αναλαμβάνουν αφενός να προτρέψουν τα παιδιά τους να ασκηθούν στην ανδρεία, την αρετή, και τη δικαιοσύνη, και αφετέρου να παρηγορήσουν τους γονείς τους, συμβουλεύοντάς τους να θρηνήσουν με μέτρο και να φροντίζουν τις γυναίκες και τα παιδία τους. Τέλος, ζητούν από την πόλη να μεριμνήσει για τους πατέρες και τα αδέλφια τους. (ii) Επιλογικά, και ο ίδιος ο ρήτορας (248d7-249c) δίνει παρόμοιες συμβουλές και επαινεί την πόλη για τη μέριμνά της.

Γ. Στο επιλογικό μέρος του διαλόγου, ο Μενέξενος εκφράζει την ευγνωμοσύνη του σε «όποιον» συνέταξε τον επιτάφιο και στον Σωκράτη που τον αναπαρήγαγε.

Οι περισσότεροι μελετητές τοποθετούν τη χρονολογία συγγραφής λίγο μετά το 387 π.Χ., υποστηρίζοντας είτε ότι ο Πλάτων ήθελε να σχολιάσει το γεγονός της Ανταλκιδείου Ειρήνης είτε ότι έγραψε τον Μενέξενο στο πλαίσιο της διαμάχης του με τον Ισοκράτη. Ωστόσο, η πατρότητα του συνολικού κειμένου ή μόνης της διαλογικής πλαισίωσης του επιτάφιου έχει αμφισβητηθεί κυρίως από τη φιλολογική έρευνα του 19ο αι. Οι λόγοι αναζητήθηκαν στην ασυμμετρία ύφους ανάμεσα στα διαλογικά μέρη και τον επιτάφιο, στην έλλειψη φιλοσοφικού πνεύματος και στη χρήση της ρητορικής παρά την καταδίκη της στον Γοργία. Ωστόσο, η γνησιότητά του δεν αμφισβητήθηκε στην αρχαιότητα, δεδομένου ότι γίνεται σχετική αναφορά στη Ρητορική (1376b8, 1415b29-31)του Αριστοτέλη.

Το βασικότερο ερμηνευτικό πρόβλημα του Μενέξενου αφορά τον χαρακτήρα του επιτάφιου λόγου που εκφωνεί ο Σωκράτης: πρόκειται για σοβαρό λόγο ή για παρωδία, ή μήπως πρόκειται για μίξη από ειρωνείες και κυριολεξίες; Και ποια είναι η πρόθεση του Πλάτωνα σε κάθε περίπτωση; Δύο στοιχεία μπορούν να προσανατολίσουν την ερμηνεία μας: Πρώτον, η στενή σχέση ανάμεσα στην πολιτική και τους ρητορικούς λόγους: σύμφωνα με τη Loraux, οι επιτάφιοι λόγοι είχαν τη δυνατότητα να (ανα)συγκροτούν την ταυτότητα της πόλης και συνεκδοχικά των πολιτών. Δεύτερον, η ομοιότητα που επιμελώς δημιουργεί ο Πλάτων ανάμεσα στον λόγο της Ασπασίας/Σωκράτη και στον επιτάφιο του Περικλή δείχνει ότι στόχος του είναι η κριτική στον δεύτερο, αλλά και στη ρητορική εν γένει.Με ποιον όμως σκοπό; Πού λανθάνει εδώ η συνήθης φιλοσοφική/ελεγκτική διάθεση του Σωκράτη; Η απάντηση βρίσκεται αφενός στα βασικά παρωδιακά χαρακτηριστικά του λόγου, δηλαδή στη σοβαροφανή εκφορά, την υπερβολή και την ειρωνεία, και αφετέρου στις υπαινισσόμενες πλατωνικές αρχές, οι οποίες επιτελούν την εποικοδομητική τους λειτουργία καθώς αμφισβητούν τις συνήθεις κενόδοξες θέσεις των επιτάφιων λόγων.Παραθέτω ενδεικτικά δύοαπό τα πολλά σημεία παρωδίας που συναντάμε στον επιτάφιο: (1) Με την αναφορά του ρήτορα στα πρόσφατα γεγονότα του Κορινθιακού Πολέμου και της Ανταλκιδείου Ειρήνης (244d-246b), διαπιστώνουμε ότι η Ασπασία και ο Σωκράτης τοποθετούνται σε δραματικό χρόνο ύστερο του ιστορικού τους θανάτου.Με αυτόν τον σκανδαλώδη αναχρονισμό, ο Πλάτων εφιστά την προσοχή στη δυνατότητα που παρέχει η ρητορική να μιλά κανείς πειστικά ακόμη και για πράγματα που αγνοεί. Σκοπός της ρητορικής δεν είναι η αλήθεια, αλλά η πειθώ. (2) Όταν ο Σωκράτης/Ασπασία εξυμνεί το πολίτευμα της Αθήνας (238c7–d8), κάνει λόγο για αριστοκρατία. Σκοπός του είναι να εκθέσει τον Περικλή, ο οποίος στον δικό του επιτάφιο, για να κερδίσει την εύνοια του αθηναϊκού λαού,δηλώνει μεν ότι το πολίτευμα «δημοκρατία κέκληται», αλλά στην ουσία το περιγράφει ως αριστοκρατία (2.37.1-2). Ο Περικλής εξηγεί ότι τα δημόσια αξιώματα καταλαμβάνονται από όσους έχουν τη φήμη/φαίνονται ενάρετοι. Η παρωδιακή επανάληψη της προϋπόθεσης του φαίνεσθαι στον λόγο του Σωκράτη/Ασπασίας υπονομεύει τη φήμη ως κριτήριο της αρετής. Πρόθεση του Πλάτωνα είναι να δείξει ότι ακόμα και η αριστοκρατία του αθηναϊκού πολιτεύματος είναι ψευδεπίγραφη, αφού στηρίζεται στην επιπόλαιη δημοκρατική εκλογή εκείνων που φαίνονται ενάρετοι – από τους οποίους δεν μπορεί να εξαιρέσει κανείς τον πολιτικό άνδρα και πειστικό ρήτορα Περικλή. Συνολικά, η φιλοσοφική δυναμική του Σωκράτη εκθέτει τους ακκισμούς των ρητορικών (επιτάφιων) λόγων και υπονομεύει τις πολιτικές επιδιώξεις των αγορητών τους. Ο Σωκράτης δεν ελέγχει εδώ κάποιον συνδιαλεγόμενό του με διαλεκτικά επιχειρήματα, αλλά δοκιμάζει μέσω της παρωδίας να πετύχει το ίδιο αποτέλεσμα: την αυτοεξέταση και την προσωπική επιμέλεια της ψυχής των συνομιλητών του –είτε πρόκειται για τον επίδοξο πολιτικό άνδρα Μενέξενο είτε για τους Αθηναίους αναγνώστες του διαλόγου.