Μείζων νεοπλατωνικός φιλόσοφος του 3ου αι. (234 - π. 305 μ.Χ.), μαθητής και εκδότης του Πλωτίνου και δεινός πολέμιος των χριστιανών.

Ο Πορφύριος γεννήθηκε στην Τύρο της Φοινίκης (σημ. Λίβανο) το 234 μ.Χ. Ελληνοσύρος στην καταγωγή, έφερε αρχικώς το εξελληνισμένο σημιτικό όνομα ‘Μάλκος’ ή ‘Μάλχος’, το οποίο άλλαξε αργότερα σε ‘Βασιλεύς’ ή ‘Πορφύριος’. Κοντά στον διαπρεπή φιλόλογο και πλατωνικό φιλόσοφο Λογγίνο εξοικειώθηκε με τις βασικές διδασκαλίες του μεσοπλατωνισμού, οι οποίες είναι ευδιάκριτες στη σκέψη του ακόμα και μετά την μεταγενέστερη καθοριστική μαθητεία του στον Πλωτίνο, ενώ ταυτόχρονα απέκτησε σπάνια εγκυκλοπαιδική ευρυμάθεια και στέρεη φιλολογική κατάρτιση.

Οι πληροφορίες χριστιανικών πηγών που τον παρουσιάζουν ως αποστάτη από την παιδιόθεν χριστιανική του πίστη (Σωκράτης, Εκκλ. Ιστ. ΙΙΙ, 23) ή αναφέρουν ότι στα νιάτα του είχε γνωρίσει τον Ωριγένη (Ευσέβιος, Εκκλ. Ιστ. VI.19.5) παραμένουν ανεπιβεβαίωτες.

Σίγουρο είναι, αντίθετα, ότι γύρω στα τριάντα (το 263) πήγε στη Ρώμη, όπου εντάχθηκε στον κύκλο του Πλωτίνου, του αδιαμφισβήτητα σημαντικότερου πλατωνικού φιλοσόφου της εποχής. Τα πέντε με έξι χρόνια που πέρασε στον κύκλο του (ως το 268) έφτασαν για να τον αναδείξουν σε έναν από τους σημαντικότερους μαθητές: σ’ αυτόν ανέθεσε ο δάσκαλος την κριτική και τον ἔλεγχον των γνωστικών ακροατών του, σ’ αυτόν εμπιστεύθηκε επίσης την φιλολογική επιμέλεια και έκδοση των συγγραμμάτων του – τα οποία θα δημοσιευθούν ως Ἐννεάδες κάπου τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του (το 301).

Μια κρίση κατάθλιψης, η οποία εκδηλώθηκε και με τάσεις αυτοκτονίας, ανάγκασε τον Πορφύριο να φύγει από τη Ρώμη, με παρότρυνση και του Πλωτίνου, και να εγκατασταθεί στη Σικελία. Εκεί πρέπει να συνέγραψε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Σε προχωρημένη ηλικία παντρεύτηκε τη Μαρκέλλα, χήρα ενός φίλου του και μητέρα επτά παιδιών, στην οποία απεύθυνε σωζόμενη επιστολή. Με βάση ανάλογες ενδείξεις αποδέκτη ή αφιερώσεις που φέρουν ορισμένα έργα του Πορφύριου είναι δυνατόν να ανασυστήσουμε κάπως τον κύκλο των φίλων ή/και, ενδεχομένως, των μαθητών του, από τους οποίους σημαντικότερος υπήρξε ο Ιάμβλιχος. Ο εισαγωγικός και παιδαγωγικός χαρακτήρας πολλών από τα έργα του αποτελούν ένδειξη ότι διατήρησε ίσως έναν άτυπο φιλοσοφικό κύκλο, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι συγκρότησε ποτέ επίσημα δική του σχολή ή ότι διαδέχθηκε τον Πλωτίνο στη Ρώμη.

Από τη δημόσια δράση του αξίζει να σημειωθεί η ενεργός εμπλοκή του στη διαμάχη μεταξύ εθνικών και χριστιανών με την συγγραφή μνημειώδους (15-τομου!) έργου Κατὰ Χριστιανῶν, και η πρόθυμη απάντησή του στο κάλεσμα της τῶν Ἑλλήνων χρείας (Πρὸς Μαρκέλλαν, 4) – πιθανόν με κάποιας μορφής συνδρομή του στην προετοιμασία του μεγάλου διωγμού των χριστιανών επί Διοκλητιανού το 303.

Τεράστια και πολυσχιδής υπήρξε η συγγραφική δραστηριότητα του Πορφύριου. Μαρτυρούνται οι τίτλοι εξήντα περίπου έργων του, από τα οποία ωστόσο σώζονται μόνον δέκα· για τα υπόλοιπα αρκούμαστε σε αποσπάσματα, κάποτε μόνο σε τίτλους. Μεταξύ των έργων που σχετίζονται με την φιλοσοφία διακρίνουμε τα ακόλουθα υποσύνολα:

(1) Έργα εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα, με έμφαση στις επιστήμες του μαθηματικού quadrivium: Εἰς τὰ Ἁρμονικὰ Πτολεμαίου ὑπομνήματα (μουσικολογία), Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Ἀποτελεσματικὴν τοῦ Πτολεμαίου (αστρονομία).

(2) Εισαγωγικά: στις Ἐννεάδες του Πλωτίνου και την φιλοσοφία τους (Περὶ τοῦ Πλωτίνου βίου καὶ τῆς τάξεως τῶν βιβλίων αὐτοῦ, Ἀφορμαὶ πρὸς τὰ νοητά), στη λογική (Εἰσαγωγή), στην ιστορία της φιλοσοφίας (Φιλόσοφος ἱστορία, Πυθαγόρου βίος ).

(3) Ηθικά και προτρεπτικά επί το φιλοσόφως ζῆν: Πρὸς Μαρκέλλαν, Περὶ ἀποχῆς ἐμψύχων, Περὶ τοῦ ἐφ᾽ ἡμῖν.

(4) Φιλοσοφικά υπομνήματα: πλατωνικά (στον Τίμαιο, μάλλον και στον Παρμενίδη ), αλλά – για πρώτη φορά στην πλατωνική παράδοση – και αριστοτελικά (Εἰς τὰς Ἀριστοτέλους Κατηγορίας κατὰ πεῦσιν καὶ ἀπόκρισιν).

(5) Έργα ψυχολογίας: Περὶ τοῦ πῶς ἐμψυχοῦται τὰ ἔμβρυα, <Περὶ τῆς ψυχῆς ἐπιστροφῆς> (De regressu animae), Περὶ τοῦ ἐν Ὀδυσσείᾳ τῶν Νυμφῶν ἄντρου, Σύμμικτα ζητήματα.

(6) Έργα θρησκευτικού ενδιαφέροντος, που είτε αναδεικνύουν την βαθιά θεολογική και ‘θεοσοφική’ σημασία των ιερών παραδόσεων και μύθων του ελληνισμού (Περὶ τῆς ἐκ λογίων φιλοσοφίας, Περὶ ἀγαλμάτων, Περὶ Στυγός, Περὶ τοῦ ἐν Ὀδυσσείᾳ τῶν Νυμφῶν ἄντρου, υπόμνημα στα Χαλδαϊκὰ λόγια) είτε κάνουν πολεμική: στη θεουργία (Πρὸς Ἀνεβὼ ἐπιστολή) ή στους χριστιανούς (Κατὰ Χριστιανῶν).

Η φιλοσοφία του Πορφύριου θα μπορούσε να συνοψισθεί στα εξής αλληλένδετα σημεία: (1) παραμένει συνολικά πιστή στον Πλωτίνο και την έμφαση που έδινε στο λόγο και τον νου· (2) διατηρεί σημαντικές οφειλές στον μεσοπλατωνισμό και τον νεοπυθαγορισμό· (3) διατρέχεται από γνήσια αλλά δυσαπάντητα ερωτήματα, στα οποία δεν καταφέρνει πάντα να δίνει λύσεις ή αμφιταλαντεύεται· (3) απηχεί έναν πλατωνισμό οικουμενικού βεληνεκούς, ανοικτό στην ενσωμάτωση στοιχείων από παραδοσιακές θρησκευτικότητες, ελληνικές ή ανατολίτικες, αλλά επιφυλακτικό απέναντι στην καινοτομία (θεουργία, χριστιανισμός).

Τα οντολογικά επίπεδα. Ο Πορφύριος δέχεται το πλατωνικό χάσμα μεταξύ αισθητού και νοητού κόσμου και το τρισυπόστατο σχήμα μεταφυσικής δομής της πραγματικότητας που εγκαινίασε ο Πλωτίνος (Εν, Νους, Ψυχή), μαζί με την αναγωγική του δυναμική – αυτή μάλιστα συνιστά την οργανωτική αρχή των Ἐννεάδων, όπου ο αναγνώστης οδηγείται προοδευτικά από τον φυσικό κόσμο και την Ψυχή στον Νου και το Εν. Υιοθετεί επίσης δυο καινοτόμες ιδέες του δασκάλου του: την απόλυτη υπερβατικότητα του Ενός και την θέση ότι μετά την κάθοδο η ανθρώπινη ψυχή δεν χάνει την σύνδεσή της με το νοητό κόσμο.

Οι μεταβάσεις. Εκκινώντας από αυτές τις βεβαιότητες, ο Πορφύριος θέτει τρία ερωτήματα σχετικά με τον ακριβή τρόπο μετάβασης από το ένα οντολογικό επίπεδο στο άλλο: (1) Δεδομένου ότι το Εν είναι υπερβατικό και δεν συναριθμεῖται με τα νοητά, πώς σχετίζεται με αυτά και με τον αὐτοπάτορα (= αυτοδημιούργητο) Νου; – Απάντηση: Ίσως το προαιώνιο στοιχείο του Νου τον συνάπτει με το Εν… (2) Ποιο είναι το status των νοητών και ποια η σχέση τους με τον Νου; – Απάντηση: Τα νοητά δεν πρέπει να θεωρούνται χωριστά και ἔξω τοῦ νοῦ. (3) Πώς μπορεί η ἀσώματος ψυχή να είναι παρούσα στο σώμα; Δυνάμει; ἐνεργείᾳ; με κάποιον τύπο μίξεως; – Απάντηση: Με ἀσύγχυτον ἕνωσιν: ως ζωή η ψυχή παραμένει αμετάβλητη, αλλά ως δότειρα ζωής έρχεται σε ένωση με το σώμα χωρίς απώλεια ταυτότητας.

Το πρόβλημα της ύλης. Ο Πορφύριος αποφεύγει τον δυισμό του Νουμήνιου προσεγγίζοντας πλωτινικά την ύλη στο πλαίσιο ενός αυστηρού μονισμού: την θεωρεί έσχατη έμμεση απόρροια του Ενός και απλά επικουρικό συναίτιον – όχι ενεργό αιτία.

Ψυχολογία. Στον Πορφύριο απαντά η θεωρία του οχήματος της ψυχής, το οποίο συνέδεε τόσο με την φαντασία, την μαντική και τα όνειρα όσο και με την μετάδοση των ενεργειών της θεουργικής ιεροπραξίας στην ψυχή. Ο ίδιος συζήτησε (και μάλλον απέρριψε) την νουμήνεια διάκριση δύο ψυχών, λογικής και άλογης, καθώς και την είσοδο των ανθρώπινων ψυχών σε σώματα ζώων κατά τη μετεμψυχωτική διαδικασία. Προσπάθησε τέλος να εντοπίσει πώς και πότε εμψυχώνεται το έμβρυο και πώς η ψυχή του περνά από το φυτικό στο ζωικό και το έλλογο επίπεδο.

Σωτηριολογία και ηθική. Ο Πορφύριος απέδιδε μεγάλη σημασία στην κάθαρση του νου και της ψυχής με σκοπό την απελευθέρωσή τους από το σώμα. Προς αυτό το σκοπό θεωρούσε ότι βοηθά η ενασχόληση με τις μαθηματικές επιστήμες, η ασκητική του πυθαγόρειου τρόπου ζωής και η πρακτική της α-κρεοφαγίας, την οποία υπεράσπισε στο Περὶ ἀποχῆς ἐμψύχων. Πίστευε ότι η σωτηρία μπορεί να επέλθει όχι διά της θεουργίας, παρά μόνο με την δύναμη του νου.

Χάρη στη συστηματική και φιλολογικά άρτια έκδοσή του των Εννεάδων ο Πορφύριος συνέβαλε καίρια στη διάδοση της πλωτίνειας εκδοχής του πλατωνισμού. Ξαναπιάνοντας το νήμα του Αμμώνιου Σακκά, που είχε κοπεί με τον αντι-αριστοτελισμό του Πλωτίνου, εισήγαγε αμετάκλητα τον Αριστοτέλη στο νεοπλατωνικό πρόγραμμα σπουδών, βασιζόμενος στην αρχή της συμφωνίας του με τον Πλάτωνα – τάση που θα παγιωθεί με τον Ιάμβλιχο και θα ανθίσει με τους ύστερους νεοπλατωνικούς υπομνηματιστές του αριστοτελικού corpus. Παρόλο που στάθηκε κριτικά και γεμάτος απορίες απέναντι στην θεουργία, το γνήσιο ενδιαφέρον του για τη θρησκεία και τη θεολογία άνοιξε το δρόμο για την πιο μεστή, ολοκληρωμένη και βαθιά θεολογική στάση του Ιάμβλιχου. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πορφύριος έκανε πρώτος το αποφασιστικό βήμα να υπομνηματίσει τα Χαλδαϊκὰ λόγια (παράλληλα και με άλλους θεολογικούς χρησμούς) αναγνωρίζοντας την φιλοσοφική και σωτηριολογική τους αξία.

Το έργο του Πορφύριου είχε τεράστια απήχηση τόσο στη λατινική Δύση όσο και στην ελληνική Ανατολή. Παραδόξως, αν και πολέμιος του χριστιανισμού, επηρέασε σημαντικά την μεταφυσική ιδίως λατίνων πατέρων όπως ο Αυγουστίνος και ο Μάριος Βικτωρίνος, ίσως ακόμη και τα χριστολογικά δόγματα της αιρέσεως του αρειανισμού, ενώ η έντονη κριτική του επέτρεψε στους χριστιανούς να αναπτύξουν φιλοσοφικά επιχειρήματα προκειμένου να εδραιώσουν τα δόγματά τους. Η Εισαγωγή του αποτέλεσε το βασικό εγχειρίδιο λογικής στο Βυζάντιο, τον αραβικό κόσμο και τη λατινική Δύση (στην μετάφραση του Βοήθιου) για τουλάχιστον χίλια χρόνια: από αυτό το έργο εμπνέεται το σχήμα ταξινόμησης κάθε πράγματος σύμφωνα με γένος, εἶδος, διαφοράν, ἴδιον και συμβεβηκός που πήρε το όνομά του (arbor Porphyrii), και το ίδιο έθεσε τις βάσεις για μια μακραίωνη διαμάχη σχετικά με τις κατηγορίες (universalia) που δίχασε τους μεσαιωνικούς φιλοσόφους.