Η σκέψη των Καππαδοκών χριστιανών στοχαστών του 4ου αι. (κυρίως Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Θεολόγος) αποτελεί κομβικό σημείο για την ανάπτυξη της χριστιανικής σκέψης. Στο έργο τους είναι εμφανής ο διάλογος με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, και ιδιαίτερα με την ύστερη πλατωνική παράδοση, μολονότι ο κάθε πατέρας οριοθετεί διαφορετικά τον διάλογο και αξιοποιεί σε διαφορετικό βαθμό τις πλατωνικές αντιλήψεις για τον θεό, τον κόσμο και τον άνθρωπο.

Οι Καππαδόκες στοχαστές αποτελούν την αποφασιστική στιγμή για τη διαμόρφωση και τη διατύπωση του χριστιανικού δόγματος στη χρυσή εποχή της πατερικής εποχής (4ος-5ος αι.). Με μόρφωση θεολογική, φιλοσοφική και ρητορική, επιχειρούν να διευκρινίσουν –με τη βοήθεια και του φιλοσοφικού λεξιλογίου του κυρίαρχου τότε πλατωνισμού– καίρια ζητήματα τόσο της «θεολογίας» (της φύσης και της σχέσης των τριών υποστάσεων της θεότητας) όσο και της «οικονομίας» (της σχέσης της θεότητας, των υποστάσεων και των ενεργειών της, με τον κόσμο και τον άνθρωπο. Η σφραγίδα της σκέψης τους, βιβλικής κατ’ ουσίαν αλλά με σαφείς συνδηλώσεις φιλοσοφικής προέλευσης, είναι εντυπωμένη στο σύνολο της μετέπειτα θεολογικής και ευρύτερης γραμματείας στον ανατολικό χριστιανισμό και η επίκληση της αυθεντίας τους πολύ συχνή.

Ο Βασίλειος, που ονομάστηκε Μέγας, γεννήθηκε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, περίπου το 330, σε οικογένεια με χριστιανική δράση και παράδοση. Ανάμεσα στα αδέλφια του ήταν ο Γρηγόριος (μετέπειτα Νύσσης) και η Μακρίνα. Φίλος από νεαρή ηλικία με τον Γρηγόριο (τον Ναζιανζηνό) , σπούδασε στην Καισάρεια, την Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα (351), ρητορική, φιλοσοφία, αστρονομία, γεωμετρία κ.ά. Άφησε την υποσχόμενη καριέρα του δασκάλου ρητορικής και την περιουσία του, και αποσύρθηκε στην ασκητική ζωή (συμβάλλοντας πρακτικά και θεωρητικά στην αναδιάρθρωση του μοναχισμού). Επιστρέφοντας λόγω θρησκευτικής συγκυρίας στην Καισάρεια (362), αφιερώνει τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στο ποιμαντικό, φιλανθρωπικό και συγγραφικό έργο του, αγωνιζόμενος ειδικά εναντίον των Αρειανών. Πέθανε την 1η Ιανουαρίου 379.

Ο Βασίλειος αξιοποιεί τις φιλοσοφικές του γνώσεις, στο ευρύτερο πλαίσιο που έχει ο ίδιος θέσει περί της αξιοποίησης της κλασικής αρχαιοελληνικής παιδείας από τους χριστιανούς –όπως διατυπώνονται προγραμματικά στο γνωστό έργο του Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων. Η πλατωνική διήγηση της δημιουργίας στον Τίμαιο χρησιμοποιείται κατεξοχήν στις Ομιλίες του στην Ἑξαήμερο, ίσως από πρώτο χέρι ίσως μέσω του υπομνήματος του Ποσειδωνίου• απηχήσεις του Τίμαιου συναντάμε σκόρπιες και σε άλλα έργα. Τα μοτίβα της θεωρίας των επέκεινα του ουρανού, του άρματος με τα δύο άλογα (από τον Φαίδρο), του σώματος ως εμποδίου και φυλακής της ψυχής (από τον Φαίδωνα) είναι επίσης αγαπητά στον Βασίλειο. Σημαντικότερη είναι ίσως η επίδραση από τον νεοπλατωνισμό, και συγκεκριμένα από τον Πλωτίνο, τη θεωρία των τριών υποστάσεων κατά τις αναλύσεις του για το Πνεύμα ως την τρίτη υπόσταση της θεότητας.

Ο Γρηγόριος γεννήθηκε στην Αριανζό, κοντά στη Ναζιανό της Καππαδοκίας, το 329/30, σε εύπορη οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν ο επίσκοπος Ναζιανζού και η μητέρα του Νόννα τον μύησε στον χριστιανισμό. Σπούδασε στην Παλαιστίνη και στην Καισάρεια ρητορική, γνώρισε στην Αλεξάνδρεια το έργο του Ωριγένη και στην Αθήνα πέρασε τα φοιτητικά του χρόνια δίπλα στον Βασίλειο και για μικρό διάστημα με τον κοινό γνωστό τους Ιουλιανό. Ποιητική και συναισθηματική φύση, ο Γρηγόριος απέφευγε τη δημόσια πράξη και γρήγορα εγκατέλειψε τη διδασκαλία της ρητορικής για μια ασκητική ζωή, χωρίς τις ακρότητες των ασκητών της Αιγύπτου και της Συρίας• για μια, με νεοπλατωνικούς όρους, ζωή κάθαρσης της ψυχής, ἀπραξίας και θεωρίας. Στη μοναξιά του επέστρεφε και όταν είχε πια, μεγαλύτερος και σχεδόν αναγκαστικά, χειροτονήθηκε ιερέας, αγωνιζόταν κατά του Ιουλιανού, κήρυττε στην Κωσταντινούπολη εναντίον των Αρειανών (378), εκλέχθηκε έως και Πατριάρχης (381), αλλά παράλληλα διαβαλλόταν από τις μηχανορραφίες άλλων εκκλησιαστικών παραγόντων. Πικραμένος, ένιωθε και έγραφε ότι όλες οι περιστάσεις του βίου του τον ωθούν στην πράξη, όταν ο αληθινός του έρωτας ήταν τοῦ καλοῦ καὶ τῆς ἡσυχίας και αυτό που πραγματικά επιθυμούσε ήταν να γίνει φιλόσοφος. Αποχώρησε το 381 από το αξίωμά του και, αφοσιωμένος πλέον στη μελέτη, την ποίηση και τη θεωρία, πέθανε στη γενέτειρά του λίγο πριν από το 390.

Ο Γρηγόριος, αδελφός του Βασιλείου, γεννήθηκε περίπου το 335 στη Νεοκαισάρεια του Πόντου. Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή του, καθώς λείπουν από το έργο του αυτοβιογραφικά στοιχεία και η δημόσια δράση του δεν ήταν μεγάλη. Αναμφίβολα σπούδασε σε φιλοσοφικές σχολές και είχε ρητορική παιδεία. Μετά τον θάνατο της γυναίκας του αποσύρθηκε και αφιερώθηκε στην άσκηση και τη μελέτη της θεολογίας. Δεν ήταν άνθρωπος της πράξης, αλλά έφτασε να γίνει επίσκοπος στη Νύσσα (371), με αυξημένες ευθύνες και συμμετοχή στις μεγάλες διαμάχες με τον Απολινάριο, και να αποκτήσει ευρύτατη αναγνώριση. Πέθανε γύρω στο 394.

Συχνά αποκαλείται «χριστιανός πλατωνικός», αν και η σημασία που αποδίδεται στον πλατωνισμό του ποικίλλει –και σ’ αυτόν πρέπει να προσθέσουμε τη γνώση που έχει ο Γρηγόριος για το έργο του Πλωτίνου. Άλλοτε τονίζει ο ορθολογικός και φιλοσοφικός χαρακτήρας αντιλήψεών του και τρόπου πραγμάτευσης, άλλοτε (και σαν να είναι αντιθετικά) ο μυστικός χαρακτήρας τους. Η σημαντικότερη πλατωνική αντίληψη στο έργο του είναι η σύνδεση της οὐσίας με το αγαθό, το αληθές και το ωραίο –στο πρόσωπο του Θεού που είναι η πηγή τους. Είναι, ωστόσο, ο Θεός που βούλεται να δημιουργήσει και όχι το αποτέλεσμα μιας αλυσίδας της ουσίας στην οποία μετέχουν με διαβαθμίσει ς τα όντα. Ως προς το πρόβλημα του κακού, ο Γρηγόριος δέχεται Ο Γρηγόριος αναβιβάζει, σε σχέση με τον Πλάτωνα, την αξία της δημιουργίας, άυλης και υλικής, που θεωρείται καλή ακριβώς ως δημιούργημα του Θεού.

Ο διάλογος Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως θεωρείται η πλέον πλατωνική και φιλοσοφική στιγμή του Γρηγορίου. Τόσο το δραματουργικό σκηνικό (που αναδιηγείται μια συζήτηση στο νεκροκρέβατο, λίγο πριν από τον θάνατο της αδελφής του Μακρίνας, το 379), τα επανερχόμενα μοτίβα (όπως του άρματος), η ίδια η διαλογική μορφή, όσο και το περιεχόμενο οδήγησαν τους ερευνητές να τον ονομάσουν «χριστιανικό Φαίδρο». Ο Γρηγόριος αρνείται τον υλισμό και τη μετενσάρκωση, αποδέχεται την αθανασία της ψυχής και, τελικά (και αντιπλατωνικά) τη σωματική ανάσταση• επίσης, παρά την αρχική κριτική του στα ανεξέλεγκτα συναισθήματα, τελικά υποστηρίζει τον θετικό ρόλο τους. Σαν άλλος Σωκράτης, χριστιανός όμως και γυναικείος, η ετοιμοθάνατη Μακρίνα συζητά και λύνει τις απορίες του αδελφού της.

Παρά τη συνειδητή και δημιουργική αφομοίωση πλατωνικών στοιχείων στη σκέψη του, ο Γρηγόριος, στο πλαίσιο της δημόσιας πολεμικής του εναντίον του Ευνομίου, δεν διστάζει να κατηγορήσει τον αντίπαλό του ως Πλατωνικὸν Φαῖδρον, ενώ σε άλλες περιπτώσεις προσκομίζει ως θετική τη μαρτυρία του Πλάτωνα. Δείγματα και αυτά της, τελικά, εκλεκτικιστικής στάσης του ίδιου –και πολλών πατέρων– προς την αρχαία φιλοσοφία και ειδικά τον πλατωνισμό.

Η επίδρασή του καθ’ όλη τη βυζαντινή περίοδο ήταν τεράστια, σε πολλά πεδία, όπως η μυστική θεολογία και η ανθρωπολογία. Αλλά και σε δυτικούς στοχαστές, όπως ο Εριγένης, η επίδρασή του ήταν σημαντική.