Αποκαλυπτικά κείμενα και αντίστοιχα πνευματικά ρεύματα που δημιουργήθηκαν από τον πρώτο έως και τον τρίτο αιώνα μ.Χ. με απώτερη πηγή έμπνευσης την πλατωνική διδασκαλία σχετικά με τη διάκριση αισθητού και νοητού κόσμου και τη δυνατότητα λύτρωσης της ανθρώπινης ψυχής.

Ο σύγχρονος όρος “λαϊκός πλατωνισμός” αναφέρεται σε πνευματικά ρεύματα εμπνευσμένα, άμεσα ή έμμεσα, από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα που αναπτύχθηκαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και απευθύνονταν – εικάζεται – σε ανθρώπους που δεν είχαν την παιδεία όσων σπούδαζαν σε φιλοσοφικές σχολές. Ανάμεσά τους περιλαμβάνεται μια συλλογή αποκαλυπτικών κειμένων λυτρωτικού προσανατολισμού συγγραφέας των οποίων θεωρήθηκε ο Ερμής Τρισμέγιστος. Στη συγκρότηση των πνευματικών αυτών ρευμάτων, που μαρτυρούν έντονη συγκρητιστική ροπή και διάθεση σύνθεσης πλατωνικών, περιπατητικών και στωικών ιδεών με την μυθικοθρησκευτική πνευματικότητα λαών της Ανατολής, είναι εμφανής η επίδραση του μεσοπλατωνισμού.

Με τον όρο Eρμητική συλλογή ή Corpus Hermeticum (= C.H.) εννοείται μια σωζόμενη συλλογή 17 σχετικά σύντομων κειμένων, η συγγραφή των οποίων τοποθετείται ανάμεσα στον όψιμο πρώτο και τον ύστερο τρίτο αιώνα μ.Χ. Τα κείμενα αυτά, γραμμένα όλα στα ελληνικά, αποτελούν τμήμα μιας πολυπληθέστερης γραμματείας που είχε συνταχθεί κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους και της οποίας εκτενή αποσπάσματα, άλλα περιλαμβανόμενα στην ερμητική συλλογή και άλλα όχι, διασώζει ο Ιωάννης Στοβαίος (6ος αι.). Η λατινική μετάφραση ενός σχετικού έργου που επιγραφόταν Λόγος τέλειος έχει διασωθεί με τον τίτλο Asclepius (= Ασκληπιός). Πρόκειται για το εκτενέστερο σωζόμενο κείμενο της ερμητικής γραμματείας. Σε αρμενική μετάφραση διασώζεται, επίσης, σύγγραμμα με τίτλο Ορισμοί του Ερμή του Τρισμέγιστου στον Ασκληπιό. Στη βιβλιοθήκη του Ναγκ Χαμάντι (πβ. Γνωστικισμός και Πλάτων) περιλαμβάνονται δύο, άγνωστα από άλλες πηγές, ερμητικά έργα (N.H.C. VI, 6-7) καθώς και η κοπτική μετάφραση ενός εκτενούς αποσπάσματος του Ασκληπιού (N.H.C. VI, 8 = Asc. 21-29). Χριστιανοί και μη συγγραφείς (π.χ. Λακτάνιος, Ιάμβλιχος, Κύριλλος, Ζώσιμος) μαρτυρούν την ύπαρξη και άλλων συναφών κειμένων, τμήματα των οποίων ενίοτε παραθέτουν.

Τα περισσότερα κείμενα της ερμητικής συλλογής είναι διάλογοι. Ως συγγραφέας τους φέρεται ο Ερμής Τρισμέγιστος, ο οποίος εμφανίζεται να διδάσκει άλλοτε τον γιο του Τατ και άλλοτε τον μαθητή του Ασκληπιό.

Ο Ερμής Τρισμέγιστος αποτελεί ελληνιστικό συμπίλημα του ελληνικού Ερμή και του αιγυπτιακού Θευθ (ή Θωθ ή Τατ), τον οποίο μνημονεύει ο Πλάτων δύο φορές (Φαίδρ. 274e, Φίλ. 18b) ως θεό των Αιγυπτίων και εφευρέτη της γραφής. Η σύμφυρση των δύο θεοτήτων διευκολύνθηκε από τον ρόλο του Ερμή ως αγγελιοφόρου, ερμηνέα και ψυχοπομπού γιατί ο Θευθ ήταν, εκτός από προστάτης της γραφής και της απόκρυφης σοφίας, επίσης εγγυητής της ισορροπίας των αντιθέτων με έντονη παρουσία στον κόσμο των νεκρών. Ωστόσο, στα ερμητικά συγγράμματα ο Ερμής Τρισμέγιστος δεν παρουσιάζεται ως θεός: είναι ένας άνθρωπος σοφός του οποίου η γνώση αποτελεί προϊόν θεϊκής αποκάλυψης.

Στην ύστερη αρχαιότητα και στην Αναγέννηση τα κείμενα της ερμητικής συλλογής θεωρούνταν γνήσια προϊόντα της αρχαίας αιγυπτιακής σοφίας και χρονολογούνταν στην εποχή του Μωυσή. Η επιτυχής αμφισβήτηση της αυθεντικότητάς τους υπήρξε έργο του Ελβετού φιλολόγου Isaak Causabon ο οποίος, στις απαρχές του 17ου αιώνα, απέδειξε τις επιρροές που έχουν δεχθεί αυτά τα γραπτά από έννοιες της ελληνιστικής εποχής και τα θεώρησε συνεπώς νόθα. Εκτότε ελάχιστοι αρνούνται την χρονολόγησή τους ανάμεσα στον δεύτερο και τον τρίτο μεταχριστιανικό αιώνα. Στη συλλογή δεν ανιχνεύονται διόλου νεοπλατωνικά στοιχεία.

Ο ερμητισμός αποτελούσε περισσότερο απολυτρωτική θρησκευτική διδασκαλία παρά φιλοσοφικό σύστημα. Ανάμεσα στα 17 κείμενα της Ερμητικής συλλογής ανιχνεύονται αρκετές αντιφάσεις και διαφωνίες. Οι άγνωστοι συγγραφείς των κειμένων αυτών δεν ασπάζονταν όλοι τις ίδιες ακριβώς ιδέες. Κάποια έργα, όπως π.χ. ο Λόγος καθολικός (= C.H. II) ή το σύγγραμμα που φέρει τον υπότιτλο Ὅτι ἀφανὴς θεὸς φανερώτατός ἐστι (= C.H. V), δείχνουν μεγάλη εξοικείωση με τη πλατωνική ορολογία και αναπτύσσουν επιχειρήματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν φιλοσοφικά. Άλλα έργα κινούνται εμφανέστατα στον χώρο της αποκαλυπτικής γραμματείας. Η απαξίωση του σώματος και της ύλης είναι αλλού έντονα προβεβλημένη και αλλού επιμελώς κεκαλυμμένη ή και ανύπαρκτη. Κοινό στοιχείο, ωστόσο, όλων των έργων της συλλογής είναι η αποδοχή ενός πρώτου θεϊκού Νου από τον οποίο γεννιέται ένας δεύτερος Νους που είναι ο δημιουργός του κόσμου. Αν και η μεταφυσική της ερμητικής συλλογής είναι, ως επί το πλείστον, μονιστική, ορισμένα έργα φέρουν έντονα σημάδια ενός υφέρποντος δυισμού. Οι αντιθέσεις του αισθητού με το νοητό, του γίγνεσθαι με το Είναι, του σώματος με την ψυχή και της ύλης με τον Θεό ή το Αγαθόν επανέρχονται και έλκουν εσχάτως την καταγωγή τους από τους πλατωνικούς διαλόγους. Το ίδιο συμβαίνει και με την παρουσία του δημιουργικού Νου που προέρχεται περισσότερο από τον Δημιουργό του πλατωνικού Τίμαιου παρά από τον εβραϊκό Γιαχβέ. Μια άλλη εμφανής επίδραση στη συλλογή είναι η (αιγυπτιακής προέλευσης) μαγεία με την έμφαση που έδινε στην αυτόνομη δύναμη του γραπτού και του προφορικού λόγου.

Το πρώτο και σπουδαιότερο κείμενο της συλλογής, τιτλοφορούμενο Ποιμάνδρης (= C.H. I), είναι η καταγραφή της αποκάλυψης που χάρισε στον Τρισμέγιστο Ερμή ο Ποιμάνδρης (= “ποιμένας των ανθρώπων”), που αποτελεί όψη του καθολικού Νου. Στο κείμενο αυτό είναι εμφανέστατη η επίδραση του γνωστικισμού. Μέσω μιας προσωπικής εμπειρίας μυστικιστικού τύπου που περιγράφεται ανάγλυφα στις πρώτες σελίδες του έργου, ο Ερμής έρχεται σε επαφή με ολόκληρη τη διαδικασία δημιουργίας του σύμπαντος και έτσι κατορθώνει να γνωρίσει τον αληθινό εαυτό του, αυτόν ακριβώς που πρόκειται, μετά τον θάνατο της ορατής μορφής, του ηθικού χαρακτήρα και των θνητών στοιχείων της ψυχής, να επιστρέψει στην αγκάλη του Θεού.

Ενδιαφέρον στην κοσμογονία αυτή παρουσιάζει η πλατωνικής προέλευσης διάκριση του ιδεατού από τον εμπειρικό κόσμο. Αλλά ενώ στον Πλάτωνα οι Ιδέες είναι αιώνιες και αγέννητες, στον Ποιμάνδρη τα αρχέτυπα του μετέπειτα αισθητού κόσμου γεννιούνται από τον ερμαφρόδιτο πρώτο Θεό. Ο αρχετυπικός Άνθρωπος, αρσενόθηλυς και αυτός (σαν τους ανθρώπους των απαρχών στον λόγο του Αριστοφάνη στο πλατωνικό Συμπόσιο) και γεννημένος κατά το πρότυπο του πρώτου Θεού, ερωτεύεται την εικόνα του που βλέπει να αντανακλάται πάνω στην υγρή επιφάνεια της Φύσης, σπεύδει προς αυτήν, την εναγκαλίζεται και καθιστώντας έγκυο τη Φύση επιτρέπει τη γέννηση επτά νέων ανθρώπων που αντιστοιχούν στις σφαίρες των πλανητών. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν συνείδηση της διπλής τους σποράς: ως προς το σώμα αποτελούνται από τα τέσσερα στοιχεία αλλά ως προς την ουσία τους από ψυχή και νου, τα παράγωγα της ζωής και του φωτός που χαρακτηρίζουν τον πρώτο Θεό. Κατόπιν γεννιούνται τα ζώα και οι άνθρωποι της εμπειρίας μας που αυξάνονται και πληθύνονται μέσω σεξουαλικής επαφής αφού έχει ήδη επέλθει η διάκριση των φύλων.

Αν και η αφήγηση δεν διαθέτει άμεμπτη λογική δομή, είναι φανερό ότι στόχος της είναι να αναγνωρίσει “ο νοήμων άνθρωπος ότι ο εαυτός του είναι αθάνατος και ότι αιτία του θανάτου είναι ο έρωτας” (C.H. I, §18). Κατά τον Ποιμάνδρη, η ποθητή λύτρωση επιτυγχάνεται μέσω της αυτογνωσίας, δηλαδή της αναγνώρισης του αρχετυπικού Ανθρώπου που υπνώττει μέσα μας όσο ο αισθησιασμός και ο ερωτισμός κυβερνούν τις ζωές μας. Στις σκέψεις αυτές γίνεται φανερή η εγγύτητα με ορισμένες απόψεις του Πλάτωνα σχετικά με την ηδονή, τον έρωτα, τη σημασία της γνώσης και την αθανασία της ψυχής. Αναγνωρίζεται, όμως, επίσης και η απόσταση από την αυθεντική πλατωνική διδασκαλία.

Σε θεωρητικότερο πλαίσιο, ο άγνωστος συντάκτης της έκτης πραγματείας γράφει (C.H. VI, §5):

Αν μπορείς να νοήσεις τον Θεό, θα νοήσεις την ομορφιά και την αγαθότητα, το υπέρλαμπρο, αυτό που υπερφωτίζεται από τον Θεό. Γιατί εκείνη η Ομορφιά είναι ασύγκριτη και εκείνη η Αγαθότητα αμίμητη, όπως ακριβώς και ο ίδιος ο Θεός. Όπως λοιπόν νοείς τον Θεό, έτσι νόησε και την Ομορφιά και την Αγαθότητα. Γιατί αυτές οι ιδιότητες δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο ζωντανό ον εκτός από τον Θεό, διότι είναι αχώριστες από τον Θεό. Αν αναζητάς τον Θεό, αναζητάς και την Ομορφιά. Διότι ένας είναι ο δρόμος που οδηγεί σε αυτήν: η ευσέβεια που συνοδεύεται από γνώση.

Οι Ιδέες της ομορφιάς (κάλλος, τὸ καλόν) και της αγαθότητας (τὸ ἀγαθόν) παρουσιάζονται συχνά στους πλατωνικούς διαλόγους (Συμπόσιο, Πολιτεία, Φαίδρο) με χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στη θεία φύση: είναι οι αιώνιες, αμετάβλητες και αδιάφθορες μορφές όλων των όμορφων και αγαθών πραγμάτων. Μάλιστα, υπάρχει βάσιμος λόγος να πιστέψουμε ότι ο Πλάτων θεωρούσε αυτές τις δύο Ιδέες ως υπέρτατες και εσχάτως ταυτόσημες. Αλλά ενώ ο Πλάτων οδηγήθηκε στην υπόθεση της υπεροχής αυτών των Ιδεών εξαιτίας της πεποίθησής του ότι κάθε ον, για να μπορεί καν να υπάρξει, πρέπει να μετέχει όντως με κάποιο τρόπο στην αγαθότητα και στην ωραιότητα, ο άγνωστος συντάκτης της ερμητικής πραγματείας θεώρησε ότι οι καθαρές αυτές μορφές υφίστανται μόνον στο Θεό και κατά συνέπεια ότι είναι αδύνατο να υπάρξει κάτι όμορφο και αγαθό στον κόσμο. “Γιατί ο κόσμος”, γράφει (§4), “είναι το σύνολο της κακίας ενώ ο Θεός το πλήρωμα του αγαθού”. Η θέση αυτή δείχνει την καίρια αλλοκοσμική ερμηνεία που έλαβαν διάφορες πλατωνικής έμπνευσης απόψεις στα απολυτρωτικά κείμενα του ερμητισμού.

Η ερμητική διδασκαλία μνημονεύεται σε κείμενα κάποιων νεοπλατωνικών (Ιάμβλιχου, Ερμεία, Πρόκλου) ως πανάρχαιη και άξια προσοχής. Αλλά η επίδρασή της στον νεοπλατωνισμό υπήρξε μικρή σε σχέση με την αντίστοιχη επίδραση των Χαλδαϊκών λογίων και της ορφικής γραμματείας.

Στο Βυζάντιο και τον δυτικό Μεσαίωνα ο ερμητισμός ήταν ουσιαστικά άγνωστος. Αλλά όταν ένα χειρόγραφο με τα συγγράμματα της ερμητικής συλλογής έφτασε στην αναγεννησιακή Φλωρεντία, ο Marsilio Ficino υποχρεώθηκε να διακόψει τη μετάφραση των πλατωνικών διαλόγων προς χάριν της λατινικής μετάφρασης αυτής της συλλογής, την οποία ολοκλήρωσε το 1463. Μέχρι την κριτική του Causabon, ενάμισυ αιώνα αργότερα, τα ερμητικά κείμενα έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης. Σήμερα, η ερμητική γραμματεία αποτελεί αντικείμενο περισσότερο ιστορικής έρευνας παρά θρησκευτικού σεβασμού.