Πλατωνικός απορητικός διάλογος, πιθανότατα πρώιμος, με θέμα τον ορισμό της ανδρείας

Ο διάλογος διαδραματίζεται σε έναν δημόσιο χώρο της Αγοράς της Αθήνας, όπου μόλις έχει διεξαχθεί μια επίδειξη οπλομαχίας. Είναι παρόντες και συζητούν γνωστοί Αθηναίοι: ο Λυσίμαχος, γιός του «δίκαιου» Αριστείδη, ο Μελησίας, γιος του ολιγαρχικού πολιτικού Θουκυδίδη, οι πολιτικοί και στρατηγοί των Αθηναίων κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο Νικίας και Λάχης, και ο Σωκράτης. Θέμα της συζήτησης είναι η σωστή αγωγή των νεαρών γιών του Λυσίμαχου και του Μελησία (που παρακολουθούν την όλη συζήτηση), μια συζήτηση που καταλήγει στην προσπάθεια ορισμού της ανδρείας. Ο διάλογος τοποθετείται γύρω στο 424 π.Χ., όταν ο Σωκράτης έχει επιστρέψει από τη μάχη του Δηλίου, όπου διακρίθηκε ιδιαίτερα για την ανδρεία του. Ο ίδιος είναι γύρω στα 45, ενώ μεγαλύτεροί του είναι όλοι οι υπόλοιποι συνομιλητές. Από το κείμενο προκύπτει ότι ο Σωκράτης είναι ήδη πολύ γνωστός στην Αθήνα, και θαυμάζεται ιδιαίτερα από τη νεολαία της εποχής – άλλωστε το 423 ανεβαίνουν οι Νεφέλες του Αριστοφάνη με πρωταγωνιστή ακριβώς τον Σωκράτη. Ο Λάχης θεωρείται τυπικός διάλογος της πρώιμης συγγραφικής δραστηριότητας του Πλάτωνα. Αναπτύσσεται σε ευθύ λόγο. Αντικείμενό του είναι ο ορισμός μιας σημαντικής ηθικής έννοιας, το διαλογικό στοιχείο είναι έντονο, ο ρόλος του Σωκράτη ελεγκτικός, και η κατάληξή του απορητική. Είναι όμως ιδιαίτερα προσεγμένος στη γραφή του, τα επιχειρήματα που εκτίθενται είναι αξιόλογα, και προβάλλει θέσεις που θα αξιοποιηθούν στους διαλόγους της ωριμότητας – στο σημείο αυτό έχει πολλά κοινά με τον Ευθύφρονα.

Αφορμή του διαλόγου είναι η πρόσκληση των δύο γονέων στους διάσημους Αθηναίους Νικία και Λάχη να παρακολουθήσουν μαζί μια επίδειξη οπλομαχίας (178a), και να τους συμβουλεύσουν αν τέτοια θεάματα είναι χρήσιμα για την αγωγή των παιδιών τους. Στη συζήτηση καλείται να συμμετάσχει και ο Σωκράτης, που, καθόλου τυχαία, παρευρίσκεται πάντοτε σε χώρους όπου συχνάζουν νέοι (180cd). Αν δεχτούμε ότι θέμα του διαλόγου είναι αποκλειστικά ο ορισμός της ανδρείας, τότε πρέπει να πούμε ότι η εισαγωγή καταλαμβάνει τη μισή έκταση του κειμένου, αφού η ανδρεία ως αντικείμενο αναζήτησης προσδιορίζεται μετά το μέσο του κειμένου (190d). Ωστόσο, όπως συμβαίνει και σε άλλους διαλόγους, η εκτεταμένη αρχική συζήτηση δίνει την ευκαιρία στον Πλάτωνα να αναπτύξει σημαντικές διαστάσεις του ειδικού θέματος που πρόκειται να αναλύσει. Έτσι στην εισαγωγή γίνεται εμφανές ότι η αναζήτηση της ανδρείας εντάσσεται στο γενικότερο πρόβλημα της αρετής: των μερών της αρετής, της ενότητάς της, και του διδακτού ή μη της αρετής – ένα θέμα που θα απασχολήσει τον Πλάτωνα και στον Πρωταγόρα, στον Μένωνα και στην Πολιτεία. Η διδασκαλία της αρετής δίνει την ευκαιρία στον Σωκράτη να αντιμετωπίσει ειρωνικά τους Σοφιστές για την άκριτη διαθεσιμότητά τους, για τη φιλοχρηματία τους και την προνομιακή τους σχέση με την άρχουσα τάξη της Αθήνας. Αλλά δίνει την ευκαιρία και στον Πλάτωνα να μας προσφέρει ένα εγκώμιο του Σωκράτη μέσα από τις επαινετικές περιγραφές του Νικία και του Λάχη.

«[Νικίας] Δεν μου φαίνεται να γνωρίζεις ότι όποιος πλησιάζει και βρίσκεται πολύ κοντά στον Σωκράτη διαλεγόμενος, είναι αναγκασμένο, ακόμη κι αν άρχισε να μιλά για κάτι άλλο, να μην σταματήσει να οδηγείται μέσω του λόγου πριν φθάσει στο να δώσει λόγο για τον εαυτό του, με ποιον τρόπο ζει και με πoιον τρόπο έζησε τον παρελθόντα βίο του» (Λάχης 187e).

Η ανδρεία προσδιορίζεται τελικά ως αντικείμενο της συζήτησης, καθώς το συνολικό ζήτημα της αρετής είναι πολύ πιο περίπλοκο (190d).Αφού τεθεί το κλασσικό σωκρατικό ερώτημα «τι έστιν ανδρεία» (190e), ακολουθούν τρεις απαντήσεις (δύο από τον Λάχη και μια από τον Νικία), που όλες απορρίπτονται από τον Σωκράτη. Ο διάλογος λήγει χωρίς τελική λύση.

1ος ορισμός: ανδρείος είναι αυτός που κρατά τη θέση του στη μάχη και δεν υποχωρεί απέναντι στους εχθρούς. Έλεγχος: ακόμη κι αυτό ισχύει για τη μάχη του πεζικού, δεν ισχύει για άλλες μορφές μάχης, ούτε για άλλες ανθρώπινες καταστάσεις (190e-191e). Ζητείται αυτό που είναι ίδιο σε όλες τις περιπτώσεις ανδρείας (191e).

2ος ορισμός: ανδρεία είναι κάποια καρτερία της ψυχής (192b), και μάλιστα η καρτερία που συνοδεύεται με φρόνηση (192c). Έλεγχος: στις περισσότερες περιπτώσεις χαρακτηρίζεται ανδρείος όχι ο καρτερικός αλλά ο παράτολμος (192c-193e). Ο Λάχης σπεύδει να αποδεχθεί τον έλεγχο του ορισμού του.

3ος ορισμός: ο Νικίας προτείνει ότι η ανδρεία είναι μια μορφή σοφίας, «η γνώση των επίφοβων (δεινων) και των θαρραλέων, και στον πόλεμο και σε όλα τα άλλα» (195a). Έλεγχος: τα δεινά και τα θαρραλέα αποτελούν προβολές όσων ενδέχεται να συμβούν στο μέλλον, ενώ η ανδρεία, ως μέρος της αρετής, θα έπρεπε να αναφέρεται επιπλέον και στο παρόν και στο παρελθόν (198a-199e). Παρά την έκδηλη αδυναμία του, ο έλεγχος γίνεται αποδεκτός από τον Νικία. Ο διάλογος τελειώνει με την ευχή όλων των συνομιλητών να βρουν έναν άριστο δάσκαλο της αρετής.

Ο Λάχης εμπεριέχει κατά βάση σωστά επιχειρήματα. Οι ορισμοί της ανδρείας είναι εύλογοι, και ο έλεγχός τους κατά βάση αποδεκτός (με εξαίρεση την απόρριψη του τρίτου ορισμού) – μια σύγκριση με τους ορισμούς του Χαρμίδη επιβεβαιώνει την παραπάνω αποτίμηση. Επιπλέον, οι θέσεις που προβάλλονται στον διάλογο προοικονομούν αντίστοιχες πλατωνικές θέσεις σε ώριμους διαλόγους. Έτσι η σύνδεση της ανδρείας με τη «φρόνηση» (δηλαδή τη σωφροσύνη) και τη σοφία διατηρείται και στην ώριμη έκθεση της Πολιτείας, αφού σωφροσύνη, ανδρεία και σοφία αποτελούν τις βασικές αρετές των τριών μερών της ψυχής. Αλλά και ο ορισμός του Νικία –ανδρεία είναι η γνώση των δεινών και των θαρραλέων- είναι ένας ορισμός που θα μπορούσε να γίνει αποδεκτός από τον Πλάτωνα. Ο Λάχης όμως εμπεριέχει και σημαντικά στοιχεία που συμπληρώνουν το παζλ των πολιτικών απόψεων του Πλάτωνα. Η επιλογή των επώνυμων και διάσημων συνομιλητών του Σωκράτη δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαία, ενώ η κατανόηση των επιχειρημάτων που ο καθένας προβάλλει είναι δύσκολη για όποιον αγνοεί την πολιτική ιστορία της Αθήνας του Πελοποννησιακού πολέμου. Από την οπτική αυτή γωνία, ο Λάχης μπορεί να διαβαστεί ως σχόλιο στην Ιστορία του Θουκυδίδη και ως προάγγελος του πλατωνικού Γοργία.