Η αντιπαράθεση της φιλοσοφίας με τη ρητορική συνιστά σε σημαντικό βαθμό προϊόν της εκπαιδευτικής διαμάχης του τέταρτου αιώνα, με πρωταγωνιστές της τον Πλάτωνα και τον Ισοκράτη. Δεν είναι σίγουρο ότι τα πρόσωπα που η μεταγενέστερη παράδοση περιγράφει ως ρήτορες πράγματι αυτοπροσδιορίζονταν ως ρήτορες• δεν αποκλείεται ο όρος να επινοήθηκε από τον ίδιο τον Πλάτωνα στο πλαίσιο αυτής της εκπαιδευτικής διαμάχης. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις επιυφλάξεις, εξετάζονται α. τα πρώτα βήματα της ρητορικής τέχνης• β. η πολεμική κριτική της από τον Πλάτωνα στον Γοργία • γ. η πιο επιεικής αναπροσαρμογή αυτής της κριτικής στον Φαίδρο• δ. αναγνωρίζεται η σχέση του ίδιου Πλάτωνα ως συγγραφέα με τις τεχνικές της ρητορικής• ε. παραδείγματα οικειοποίησης της αξίας της τέχνης της πειθούς στο πλαίσιο του περιεχομένου των διαλόγων.

Σύμφωνα με μια διαδεδομένη αντίληψη (που ανάγεται στον Κικέρωνα: Βρούτος 46), η γένεση της ρητορικής τοποθετείται στη Σικελία, στις πρώτες δεκαετίες του πέμπτου π.Χ. αιώνα, και συνδέεται με τις δικαστικές ανάγκες που δημιουργήθηκαν μετά την πτώση των Τυράννων, ενώ δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η άνθησή της ευνοείται από τους δημοκρατικούς θεσμούς αλλά και τη γενικότερη πνευματική ζωή της Αθήνας, όπου, από τα μέσα αυτού του αιώνα, συγκεντρώνονται οι ονομαζόμενοι σοφιστές, δεξιοτέχνες και δάσκαλοι του λόγου. Σημαντικότερος ανάμεσά τους εκπρόσωπος της τέχνης είναι ο Γοργίας, συγγραφέας του Εγκωμίου της Ωραίας Ελένης, που θεωρείται ως το πρώτο μανιφέστο της ρητορικής. Κυρίαρχη στο κείμενο αυτό είναι η ιδέα ότι ο ακροατής του ρητορικού λόγου λειτουργεί παθητικά (αν η Ωραία Ελένη πείστηκε, η ευθύνη δεν είναι δική της: ο λόγος περιγράφεται ως μεγάλος δυνάστης που επιτελεί τα πιο θεϊκά έργα,έχοντας το μικρότερο σώμα). Είναι αρκετά πιθανό άνθρωποι σαν τον Γοργία να μην ενδιαφέρονταν για τις ηθικές συνέπειες του έργου τους: αυτό που διαφήμιζαν και δίδασκαν ήταν ένα εργαλείο που μπορούσε κανείς να το χρησιμοποιήσει για όποιον σκοπό επιθυμούσε.

Αρκετές δεκαετίες μετά τον θάνατο του Γοργία, ο Πλάτων θα του αφιερώσει έναν ολόκληρο διάλογο και θα του αποδώσει τον πρώτο σωζόμενο ορισμό της ρητορικής. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η ρητορική είναι δημιουργός πειθούς, και μάλιστα πιστευτικης και όχι διδασκαλικης. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι όχι μόνο ο ορισμός, αλλά και ο ίδιος ο όρος ρητορική συνιστά επινόηση του Πλάτωνα, ο οποίος ενδιαφέρεται να δείξει την απόσταση που χωρίζει τη φιλοσοφία από τα αντικείμενα που διδάσκουν άνθρωποι όπως ο Γοργίας την εποχή του Σωκράτη ή (ο πιο προφανής στόχος της κριτικής του διαλόγου) ο Ισοκράτης την εποχή του ίδιου του Πλάτωνα. Συμμεριζόμενος τη γενικότερη προκατάληψη εναντίον των δημαγωγών που συναντά κανείς σε πολλούς από τους επικριτές της Αθηναϊκής Δημοκρατίας την επαύριο του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Πλάτων παρουσιάζει τον Γοργία ως έναν άνθρωπο που λίγο έχει σκεφτεί πάνω στις ηθικές προϋποθέσεις της τέχνης που επαγγέλλεται ότι ασκεί, ενώ τους θαυμαστές του ως κόλακες, ανθρώπους που λειτουργούν με βάση την εμπειρία που αποκτούν παρατηρώντας τι αρέσει στο κοινό τους. Η διάκριση του Πλάτωνα ανάμεσα στη διδακτική και την πιστευτική πειθώ είναι ενδεικτική της αντίθεσής του απέναντι σε όλους τους πολιτικούς της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (η αντίθεση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή στον Μενέξενο), ακόμη και στον Περικλή, που, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Θουκυδίδη, δίδασκε το κοινό του.

Σε σχέση με τον πιο πρώιμο Γοργία, ο Φαίδρος, έργο της όψιμης συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα, παρουσιάζει μια πιο διαλλακτική στάση απέναντι σε ένα είδος αναβαθμισμένης ρητορικής. Η ρητορική αυτή δεν παραπέμπει πρωτίστως στους δικανικούς λόγους (όπως συνέβαινε στον Γοργία)• ο Σωκράτης αυτού του διαλόγου περιγράφει τη ρητορική ως ένα είδος καθοδήγησης μέσω του λόγου, κατά το οποίο ο ρήτορας οφείλει να γνωρίζει τη φύση αφ’ ενός του συγκεκριμένου συνομιλητή (απαίτηση που εναρμονίζεται με το ενδιαφέρον του διαλόγου για τη μελέτη της ψυχής αλλά και του έρωτα) και αφ’ ετέρου του αντικειμένου του. Φαίνεται μάλιστα πως ο Πλάτων αξιοποιεί το νοητικό οπλοστάσιο εικόνας και υποδείγματος προκειμένου να ισχυριστεί ότι η ευλογοφάνεια την οποία επιτυγχάνουν τα επιχειρήματα από το εικός δεν μπορεί παρά να προϋποθέτει την ύπαρξη μιας υψηλότερης πραγματικότητας της οποίας τα εικότα συνιστούν απλή (αν και εσωτερικά συνεπή) αντανάκλαση. Υπογραμμίζοντας την εξάρτηση της ρητορικής από τη φιλοσοφία, ο Πλάτων αποβλέπει στο να υπονομεύσει την αξία λογογράφων όπως ο Λυσίας (ο θαυμασμός του Φαίδρου για έναν λόγο του δίνει το έναυσμα του διαλόγου) ή ο Ισοκράτης (η αινιγματική αναφορά στο όνομά του κυριαρχεί στο κλείσιμο του διαλόγου).

Πολλοί μελετητές της αρχαίας φιλοσοφίας αντιμετωπίζουν τον Φαίδρο σαν μια γέφυρα προς τη Ρητορική του Αριστοτέλη. Ωστόσο η απαίτηση για γνώση της ψυχής του δέκτη ενός ρητορικού μηνύματος, καθώς και η κριτική της γραφής λίγο πριν το τέλος του διαλόγου, καθιστούν αυτή την υπόθεση μάλλον επισφαλή: κυρίαρχη, στην προσέγγιση του Πλάτωνα, είναι η αξία που δίνεται στη διαπροσωπική επαφή, την οποία κανένα γραπτό κείμενο δεν θα μπορούσε να υποκαταστήσει. Είναι ωστόσο προφανές ότι η κριτική αυτή δεν μπορεί να μην ισχύει και για το έργο του ίδιου του Πλάτωνα.

Όπως η κριτική της ποίησης, έτσι και η κριτική της ρητορικής, μας οδηγεί σε απορία, σε σχέση με τη στάση του ίδιου του Πλάτωνα ως δημιουργού. Εύλογα υποστηρίζεται η άποψη ότι τα ίδια τα κείμενά του επιτελούν μια ρητορική λειτουργία: απευθυνόμενοι σε ένα νέο είδος κοινού που αντιμετωπίζει τα επιχειρήματα με νηφαλιότητα (χαρακτηριστικό που, σύμφωνα με την κριτική του Πλάτωνα, απουσίαζε από το περιβάλλον της άσκησης της ρητορικής στα όργανα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας), οι διάλογοι λειτουργούν σαν προτρεπτικοί λόγοι, όχι καθιστώντας τον ακροατή φιλόσοφο, αλλά πάντως στρέφοντάς τον στις αξίες και τη γενική κατεύθυνση του φιλοσοφικού βίου.

Η στάση του Πλάτωνα απέναντι στη ρητορική τέχνη και η αναβάθμισή της μέσα από όρους που ο ίδιος θέτει στους διαλόγους του, του επιτρέπει να οικειοποιηθεί τις τεχνικές της, πέρα από το προφανές πλαίσιο της συγγραφικής του δραστηριότητας. Έτσι, στον Τίμαιο ο βασικός ομιλητής, καθώς δεν έχει πρόσβαση σε βέβαιη γνώση για το θέμα, θα παραπέμψει στο οπλοστάσιο της ρητορικής καταφεύγοντας σε έναν εικότα λόγο για να εξηγήσει τη γένεση του κόσμου• ενώ ως κυριότερη καινοτομία των Νόμων θα παρουσιαστεί η έννοια των προοιμίων, των εισαγωγικών ρητορικών επιχειρημάτων μέσω των οποίων οι πολίτες θα πειστούν να ακολουθήσουν τον νόμο.