Νεολογισμός που αναφέρεται σε ποικίλες μορφές αναβίωσης του πυθαγορισμού, από την ελληνιστική εποχή μέχρι και τους νεότερους χρόνους, και ειδικότερα στο φιλοσοφικό ρεύμα που διατρέχει τον πλατωνισμό από τον 1ο αι. π.Χ. ως τον 3ο αι. μ.Χ.

Ο όρος “νεοπυθαγορισμός” δεν είναι αρχαίος. Xρησιμοποιείται ωστόσο ευρύτατα, ιδίως μετά το έργο του Eduard Zeller στα τέλη του 19ου αι., για να υπογραμμισθεί (α) η α-συνέχεια που παρατηρείται στην πυθαγορική παράδοση μεταξύ 350 και 50 π.Χ., (β) η αναβίωση της τελευταίας τον 1ο αι. π.Χ. και (γ) η διαφοροποίηση του αναθεωρημένου πυθαγορισμού από τη σκέψη του Πυθαγόρα και των αρχαίων Πυθαγορείων, στην οποία δεδηλωμένα ανάγεται. Βασικό σημείο της διαφοροποίησης είναι η υιοθέτηση φιλοσοφικών θέσεων πλατωνικής κοπής, η οποία συνοδεύεται από την πεποίθηση ότι έχουν πυθαγόρεια προέλευση. Οι περισσότεροι από τους ‘νεο-πυθαγόρειους’ στοχαστές τονίζουν τον πυθαγόρειο χαρακτήρα της φιλοσοφίας του Πλάτωνα. Ο Τίμαιός του θεωρούν ότι περιέχει την πεμπτουσία της κοσμολογίας τους, ενώ η οντολογία τους θέτει το πέρας και το ἄπειρον του Φιλήβου, και συχνότερα το ἕν και την ἀόριστον δυάδα των ἀγράφων δογμάτων, ως απώτατες αρχές, όπως ακριβώς συνέβαινε με τους σφόδρα πυθαγορίζοντες άμεσους διαδόχους του στην αρχαία Ακαδημία Σπεύσιππο και Ξενοκράτη, που ανήγαγαν τις διδασκαλίες τους στον Πυθαγόρα (δηλ. 150 χρόνια νωρίτερα). Ακόμη και η αυθεντικά πυθαγόρεια έμφαση των νεοπυθαγορείων στο quadrivium των μαθηματικών επιστημών (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία) εντάσσεται πλέον στην προπαρασκευαστική προοπτική του Εβδόμου βιβλίου της Πολιτείας, ενώ το ενδιαφέρον τους για τους αριθμούς και τις αριθμολογικές θεωρήσεις οφείλει πάρα πολλά στις αντίστοιχες της αρχαίας Ακαδημίας, των οποίων αποτελεί φυσική προέκταση και μετεξέλιξη. Από αυτή την άποψη ο νεοπυθαγορισμός ξεκινά στην ουσία ήδη από την αρχαία Ακαδημία, αποτελεί οργανικό τμήμα του μεσοπλατωνισμού , ενώ διατρέχει επίσης, ως ρεύμα ζωντανό και περισσότερο αφομοιωμένο πλέον, και τον νεοπλατωνισμό , τουλάχιστον ως την Αναγέννηση. Έτσι εξηγείται η εναλλακτική χρήση των όρων ‘πυθαγορίζων Πλατωνικός’ ή ‘πλατωνίζων Πυθαγόρειος’ για τους νεοπυθαγόρειους – και στην Αρχαιότητα άλλωστε, ο ίδιος φιλόσοφος (π.χ. ο Νουμήνιος) μπορούσε να αποκαλείται άλλοτε πλατωνικός και άλλοτε πυθαγόρειος.

Παρά το ότι οι στοχαστές του εμφανίζουν κάποια κοινά γενικά χαρακτηριστικά, ο “νεοπυθαγορισμός” δεν συνιστά ενιαίο, συμπαγώς συγκροτημένο σύστημα σκέψης ή θεσμικά οργανωμένη Σχολή με συνέχεια μέσα στο χρόνο. Αποτελεί απλώς μία αναγνωρίσιμη τάση εντός του πλατωνισμού. Οι απόψεις των νεοπυθαγορείων χαρακτηρίζονται από ποικιλία. Ενίοτε, απαντούν όχι μόνον παραλλαγές (π.χ. για τον ακριβή ρόλο που αναγνωρίζεται στους αριθμούς), αλλά και ριζικές διαφοροποιήσεις σε υψίστης σημασίας ζητήματα. Οι πρώτες αρχές, π.χ., συλλαμβάνονται άλλοτε δυϊστικά και άλλοτε μονιστικά, ενώ αρκετοί νεοπυθαγόρειοι, αλλά όχι όλοι, υιοθετούν μαγικο-θρησκευτικές πρακτικές, ενίοτε προδρομικές της θεουργίας, και εκλαμβάνονται ως μάγοι.

Οι νεοπυθαγόρειοι αναγνωρίζουν στον Πυθαγόρα την κεντρική μορφή της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης, πηγή και ρίζα κάθε σοφίας, από την οποία απορρέει επίσης η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Θέτουν ως ανώτατες αρχές το ἕν και την ἀόριστον δυάδα, στις οποίες ανάγονται τα πάντα (δυϊσμός – δυαρχία), αλλά από τον 1ο αι. π.Χ. προτείνουν και μια άλλη εκδοχή, όπου η δυάδα παράγεται από την μονάδα και δεν υφίσταται ανεξάρτητα (μονισμός). Η μονιστική αυτή εκδοχή συμβαδίζει με την έμφαση που δίνουν στην υπερβατικότητα (transcendence) – έναντι της εμμένειας (immanence) των ελληνιστικών σχολών –, στον μονοθεϊσμό και στην αποφατική θεολογία, και σε πολιτικό επίπεδο στην μοναρχία, με την θεώρηση του βασιλιά ως ἐμψύχου νόμου. Η ενασχόληση με τους αριθμούς και τα μαθηματικά, η θρησκευτική-μυστική ιδιοσυγκρασία και η βίωση ενός ασκητικού τρόπου ζωής αποτελούν τρεις βασικές συνιστώσες του νεοπυθαγορισμού. (1) Οι στοχαστές του επιδίδονται σε αριθμολογικές θεωρήσεις, αρθρώνοντας μια φιλοσοφία και θεολογία των αριθμών· πιστεύουν στην αρμονία των σφαιρών του σύμπαντος· και τέλος, θεωρούν τις μαθηματικές επιστήμες του quadrivium ως προπαρασκευαστικές του νου για την θέαση των όντως όντων. (2) Το δόγμα της αθανασίας της ψυχής και της μετεμψύχωσης αποτελεί βασική τους πεποίθηση. Θέλγονται δε από το υπερφυσικό σε όλες του τις μορφές, και αναπτύσσουν συχνά αποκρυφιστικές δραστηριότητες στον χώρο της μαγείας, της αστρολογίας, της μαντικής και της θαυματοποιΐας, έχοντας ως πρότυπό τους τον θεῖον ἄνδρα Πυθαγόρα . (3) Θέτοντας ως τέλος της φιλοσοφίας τους την ὁμοίωσιν θεῷ και την ένωση με το θείον, διάγουν έναν συγκεκριμένο τύπο ασκητικής ζωής, τον Πυθαγόρειον τρόπον τοῦ βίου, που χαρακτηρίζεται από ευσέβεια και καθαρότητα, στο πλαίσιο της οποίας επιβάλλεται και ἀποχὴ ἐμψύχων.

Κατεξοχήν νεοπυθαγόρειοι θεωρούνται:

- τον 1ο αι. π.Χ.: στην Αλεξάνδρεια, ο φιλόσοφος Εύδωρος· στη Ρώμη, ο κύκλος των Σεξτίων και οι χαρακτηριζόμενοι ως Pythagorei et magi Νιγίδιος Φίγουλος, Βατίνιος και Αναξίλαος Λαρισαίος.

- τον 1ο αι. μ.Χ.: ο Μοδέρατος από τα Γάδαρα, συγγραφέας δεκάτομου έργου για τον πυθαγορισμό, και ο Απολλώνιος Τυανέας, μάγος και σοφός που φέρεται να έγραψε Περὶ θυσιῶν και Επιστολές (σωζόμενες).

- τον 2ο αι.: ο Νικόμαχος Γερασηνός, συγγραφέας εισαγωγών στις μαθηματικές επιστήμες και Θεολογουμένων τῆς ἀριθμητικῆς· ο Νουμήνιος· ο Θέων Σμυρναίος, που έγραψε Τῶν κατὰ τὸ μαθηματικὸν χρησίμων εἰς τὴν Πλάτωνος ἀνάγνωσιν· οι κύκλοι που παρήγαγαν τα πυθαγόρεια γνωμολόγια.

- τον 3ο αι.: ο Ανατόλιος, συγγραφέας ενός Περὶ δεκάδος καὶ τῶν ἐντὸς αὐτῆς ἀριθμῶν.

Νεοπυθαγόρειες επιδράσεις ανιχνεύονται στον Αλέξανδρο Πολυΐστορα, που έγραψε Περὶ Πυθαγορικῶν συμβόλων και κατέγραψε προϋπάρχοντα Πυθαγορικὰ ὑπομνήματα (βλ. Διογ. Λαέρτ. VIII, 25-33)· στον Φίλωνα Ιουδαίο· στον δάσκαλο του Πλουτάρχου Αμμώνιο και στον ίδιο τον Πλούταρχο.

Μετά τον 3ο αιώνα, και ως τους 5ο και 6ο, ο νεοπυθαγορισμός συγχωνεύεται γόνιμα με το νεοπλατωνισμό και βρίσκει πεδίο έκφρασης σε έργα όπως ο Πυθαγόρου βίος, το Περὶ ἀποχῆς ἐμψύχων και το Περὶ τοῦ ἐν Ὀδυσσείᾳ τῶν Νυμφῶν ἄντρου του Πορφυρίου , ο πυθαγορικός δεκάλογος του Ιαμβλίχου (το Περὶ τῆς πυθαγορείου αἱρέσεως) ή το υπόμνημα του Ιεροκλή στα Πυθαγόρεια Χρυσᾶ ἔπη.