Η αμφίθυμη στάση του Πλάτωνα απέναντι στην τραγωδία: επιρροή και απόρριψη.

Στην κατά

Διογένη Λαέρτιο

(ΙΙΙ.5) βιογραφία του Πλάτωνα διασώζεται η πληροφορία ότι ο νεαρός Πλάτων ήταν ποιητής διθυράμβων, λυρικών ασμάτων και τραγωδιών. Η γνωριμία, όμως, με τον Σωκράτη υπήρξε τόσο καθοριστική, ώστε ο Πλάτων, σε ηλικία είκοσι ετών και αμέσως πριν από τη συμμετοχή του σε δραματικό διαγωνισμό στο θέατρο του Διονύσου, έριξε στην πυρά όλα τα ποιητικά έργα του λέγοντας ότι δεν τα έχει πια ανάγκη. Η ιστορία αυτή μάλλον αποτελεί μεταγενέστερη επινόηση που δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική αλήθεια. Η συμβολική της, όμως, αξία είναι αναμφισβήτητη. Η αντιπαράθεση ποίησης και φιλοσοφίας αποτελεί ένα υπαινικτικά επανερχόμενο μοτίβο σε αρκετούς πλατωνικούς διαλόγους το οποίο κορυφώνεται με τρόπο ρητό στο δέκατο βιβλίο της Πολιτείας (607b) όπου ο Σωκράτης αναφέρει την (έκτοτε διάσημη) “παλαιά διαμάχη ανάμεσα στην φιλοσοφία και την ποίηση” (παλαιὰ μέν τις διαφορὰ φιλοσοφίᾳ τε καὶ ποιητικῇ). Στη διαμάχη αυτή, η ποίηση παρουσιάζεται ως επιτιθέμενη και η φιλοσοφία ως αμυνόμενη. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι ο πλατωνικός Σωκράτης αυτός που εξορίζει τους ποιητές από την ιδανική πολιτεία (398a-b, 607a), και ο Πλάτων αυτός που θέλησε να υποκαταστήσει την (παραδοσιακή) ποίηση με τη (νεωτερική) φιλοσοφία και να τοποθετήσει τους φιλοσόφους στην περίοπτη θέση που κατείχαν ώς τότε οι ποιητές, αυτοί οι (κατά κοινή ομολογία) σοφοί παιδαγωγοί και δάσκαλοι των Ελλήνων.

Το ερώτημα αν και κατά πόσον μπορεί η ποίηση να θεωρηθεί ως έγκυρη γνώση και οι ποιητές ως ειδήμονες στα θέματα που πραγματεύονται απασχόλησε τον Πλάτωνα από την αρχή της συγγραφικής δραστηριότητάς του. Στον

Ιππία ελάσσονα

, οι δύο συνομιλητές (Σωκράτης και Ιππίας) συζητούν το θέμα της ειλικρίνειας ξεκινώντας από μια σύγκριση των βασικών ηρώων των δύο ομηρικών επών, του Αχιλλέα και του Οδυσσέα. Εδώ, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αποτελούν το σημείο εκκίνησης για μια συζήτηση ουσιαστικά ηθικού περιεχομένου. Στον

Ίωνα

, αντιθέτως, η ποίηση αποτελεί το μόνο θέμα: ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ολόκληρο το θαυμαστό φαινόμενο της ποίησης (επικής, λυρικής, τραγικής) δεν μπορεί να εκληφθεί ως προϊόν ανθρώπινης γνώσης γιατί τα ποιητικά έργα είναι προϊόντα θεϊκής έμπνευσης που προέρχεται από τις Μούσες και καταλαμβάνει τόσο τους ίδιους τους ποιητές όσο και το ακροατήριό τους.

Στο πλαίσιο της αναζήτησης του ιδανικού πολιτεύματος ο Σωκράτης θεωρεί, στο δεύτερο και τρίτο βιβλίο της Πολιτείας, ότι η ποίηση γενικά, και η τραγωδία ως το δημοφιλέστερο ποιητικό είδος ειδικότερα, διαπράττει δύο καίρια σφάλματα: αφενός, παρουσιάζει τους θεούς με έναν ηθικά απαράδεκτο τρόπο ως άδικους, ζηλόφθονες, μοχθηρούς και τελικά υπαίτιους των συμφορών που πλήττουν την ανθρώπινη ζωή• και αφετέρου, εξάπτει τα κατώτερα μέρη της ψυχής των ακροατών, τα μέρη δηλαδή εκείνα που σχετίζονται με αλόγιστες επιθυμίες, παράλογα πάθη και υπερβολικά συναισθήματα, μέσω της προβολής ηρώων που άγονται και φέρονται από αντίστοιχες ψυχικές θύελλες. Στόχος του Σωκράτη είναι να δείξει ότι η παραδοσιακή πίστη στη δύναμη της ποίησης να διαπαιδαγωγεί σωστά τους ενήλικες πολίτες είναι ριζικά εσφαλμένη και πρέπει να αντικατασταθεί από τη φιλοσοφική μελέτη που βασίζεται αποκλειστικά στη λογική.

Ο Σωκράτης επανέρχεται στο ζήτημα της τραγωδίας στο δέκατο βιβλίο. Ο Όμηρος παρουσιάζεται κατ’ επανάληψη ως ο εμπνευστής της τραγωδίας και ο πρώτος ουσιαστικά τραγικός ποιητής (595c, 598d, 605c, 607a). Ο Σωκράτης δεν συγχέει αφελώς δύο διακριτά ποιητικά είδη. Θεωρεί ότι έπος και τραγωδία συνδέονται ουσιαστικά μεταξύ τους γιατί τόσο οι τραγικοί ποιητές όσο και ο Όμηρος διαθέτουν μια ακαταμάχητη δύναμη εξαπάτησης του ακροατηρίου τους. Τα βασικά επιχειρήματα που στρέφει ο Σωκράτης κατά της τραγωδίας είναι τα εξής: α) όπως ένα ζωγράφος που αναπαριστά στον καμβά ένα τραπέζι ή ένα ανάκλιντρο, απομιμείται αυτό που ο επιπλοποιός, στρέφοντας το βλέμμα του προς την ιδεατή μορφή της Τραπέζης ή της Κλίνης, ξέρει να κατασκευάζει, έτσι και ο τραγικός ποιητής που απομιμείται με τον λόγο του τα αισθητά απεικάσματα των Ιδεών απέχει κατά δύο βαθμούς από το επίπεδο της Αλήθειας και του Όντος (597e). β) τόσο οι εικαστικές τέχνες όσο και η ποίηση παρουσιάζουν τα αντικείμενά τους όχι όπως είναι πραγματικά αλλά όπως φαίνονται (598a-c). Και όπως ο ζωγράφος είναι αναγκασμένος να παρουσιάσει στον πίνακά του μία μόνον όψη του αντικειμένου που ζωγραφίζει, έτσι και ο ποιητής παρουσιάζει μονοδιάστατες προοπτικές θεάσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς. γ) όπως ο εικαστικός καλλιτέχνης που ζωγραφίζει ένα τεχνίτη με τα εργαλεία του δίνει απλώς την εντύπωση ότι γνωρίζει ο ίδιος τη χρήση αυτών των εργαλείων (598b-c), έτσι και ο ποιητής που περιγράφει έναν γιατρό ή έναν στρατηγό εν δράσει, φαίνεται σαν να γνωρίζει την ιατρική ή τη στρατηγική τέχνη χωρίς διόλου να τις κατέχει (599c-d). δ) αντίθετα με διάσημους νομοθέτες, φιλοσόφους και σοφιστές, των οποίων η προσφορά στην ηθική και διανοητική βελτίωση συνανθρώπων τους είναι αδιαμφισβήτητη, δεν υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να έχει γίνει καλύτερος από τους ποιητές: οι ποιητές ξέρουν απλώς να αναπαριστούν είδωλα της αρετής και όχι να απεργάζονται την αρετή την ίδια (600e). ε) ο έμμετρος και ρυθμικός λόγος της ποίησης, συνοδευόμενος συχνά και από την γοητεία της μουσικής, αποκοιμίζει και εξαπατά τους ακροατές όπως δεν θα συνέβαινε αν ο λόγος ήταν απογυμνωμένος από τα αισθητικά στολίδια του μέτρου και της μουσικής αρμονίας (601a-b). στ) οι ποιητές, όντας υπόδουλοι στις απαιτήσεις των ακροατών τους, αναγκάζονται να διηγούνται ιστορίες ψεύτικες ή φαινομενικές, που όμως αρέσουν στο πλήθος των αδαών που τις ακούνε (602b). ζ) ως αποτέλεσμα του προηγουμένου, οι ποιητές απευθύνται στα κατώτερα στρώματα της ανθρώπινης ψυχής και τα κολακεύουν καθιστώντας τα έτσι πανίσχυρα (602c-606d). Κατά συνέπεια, η εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στην λογική δύναμη και τα άλογα πάθη, αντί να μετριάζεται, εντείνεται μέχρι του σημείου παντελούς ήττας του λόγου και του νόμου. Με τα επιχειρήματα αυτά, και ιδίως του τελευταίου που είναι και το εκτενέστερο, ο Σωκράτης οδηγείται στο συμπέρασμα ότι όλα τα ποιητικά είδη, πλην των ύμνων στους θεούς και των εγκωμίων προς τους αγαθούς άνδρες, πρέπει να απαγορευθούν στην Καλλίπολη (607a). Η τραγωδία, συνεπώς, καταδικάζεται σε εξαφάνιση. Παράλληλα, ο Σωκράτης δηλώνει ότι υφίσταται μια αρχαία και αξιοσέβαστη σύγκρουση ανάμεσα στην ποίηση και την φιλοσοφία. Ο συγγραφέας Πλάτων, που κατασκευάζει αυτήν την διαμάχη, θέλει να δείξει το ασυμβίβαστο δύο διακριτών τρόπων και τύπων ζωής. Στην “ποιητική”, “θεατρική” και “τραγική” ζωή των παθών, των θυμικών διακυμάνσεων και των συναισθημάτων αντιτείνεται ο ήρεμος και ήσυχος βίος του φιλοσοφικού λόγου και της δίχως εξάρσεις ηθικής σταθερότητας.

Η αμφίθυμη στάση του Πλάτωνα απέναντι στην τραγωδία φαίνεται από την έμμεση αλλά βαθιά επιρροή που αυτή άσκησε στο έργο του. Ενώ ο Σωκράτης ως φερέφωνο του συγγραφέα εξόρισε ρητά τους ποιητές από την ιδανική πολιτεία, ο ίδιος ο Πλάτων συνέθεσε επινοημένους διαλόγους, στους οποίους η δραματική μορφή, διόλου αμελητέο στοιχείο για την ορθή κατανόησή τους, είναι εφάμιλλη με αυτήν των καλύτερων αρχαίων τραγωδιών. Χωρίς την προηγούμενη άνθιση της αθηναϊκής τραγωδίας, ο Πλάτων ίσως δεν θα ήταν ο λογοτέχνης φιλόσοφος, με την λεπτή ειρωνεία, την εξαιρετική ηθογράφηση των χαρακτήρων και την απαράμιλλη ψυχολογική διεισδυτικότητα που τόσο θαυμάζουμε στο έργο του. Από την άλλη, η ένταση με την οποία ο Πλάτων μάχεται την τραγωδία και την κοσμοθεωρία που αυτή αντιπροσωπεύει φανερώνει και τον βαθμό της δικής του ευαισθησίας απέναντι στη μαγεία του ποιητικού λόγου. Οι πλατωνικοί διάλογοι μπορούν να ιδωθούν ως μια νέα μορφή θεατρικού λόγου όπου πρωταγωνιστές είναι οι (περισσότερο ή λιγότερο) έλλογες θέσεις των συνομιλητών και μύθος η διαλεκτική αντιπαράθεση και διαπλοκή τους. Λέγεται μάλιστα (Διογ. Λαέρτ. ΙΙΙ. 56), αν και δεν αληθεύει, ότι ο ίδιος ο Πλάτων εξέδωσε τους διαλόγους τους σε

τετραλογική

μορφή, που ήταν ακριβώς η μορφή με την οποία παρουσιάζονταν οι αρχαίες τραγωδίες (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα).

Ο Πλάτων, φανερά γοητευμένος από τη δύναμη της τραγικής ποίησης να εξάπτει τα συναισθήματα και να οδηγεί τους θεατές σε μια βιωματική ταύτιση με τους ήρωες επί σκηνής, συνέλαβε πρώτος την έννοια της μιμήσεως ως του ιδιάζοντος χαρακτηριστικού που διαφοροποιεί την ποίηση, και ιδίως την τραγική, από όλες τις άλλες χρήσεις του λόγου. Ξεκινώντας από την αρκετά περιορισμένη σημασία της “θεατρικής αναπαράστασης” που έχει στο τρίτο βιβλίο της Πολιτείας η μίμησις γίνεται, στο καταληκτικό βιβλίο του ίδιου έργου, σχεδόν συνώνυμο της “καλλιτεχνίας”. Την έννοια αυτή, χαρακτηρισμένη αρνητικά από τον ίδιο τον Πλάτωνα (λόγω της πρόσδεσής του στη

Θεωρία των Ιδεών

), την ανέμενε μια μακρά και πολυσχιδής ιστορία στον χώρο της λογοτεχνικής κριτικής. Πρώτος ο

Αριστοτέλης

την αξιοποίησε, με πρόσημο θετικό, στην Ποιητική του. (Η ειρωνεία είναι ότι εκεί οι πλατωνικοί διάλογοι ως επιμέρους εκφάνσεις του ποιητικού είδους των σωκρατικῶν λόγων θεωρούνται οι ίδιοι ως μιμήσεις.) Μελετώντας συνδυαστικά την αριστοτελική Ποιητική και τα σχετικά με την ποίηση βιβλία της Πολιτείας μπορεί κανείς να διακρίνει τον μεγάλο βαθμό επίδρασης που άσκησε ο Πλάτων, μάλλον άθελά του, στην μετέπειτα λογοτεχνική θεωρία. Η πλατωνική καταδίκη της τραγικής ποίησης δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης στην μετέπειτα παράδοση του πλατωνισμού. Ιδίως ο

νεοπλατωνισμός

, που θεωρούσε τους ποιητικούς μύθους ως συμβολικές εξεικονίσεις όψεων της νοητής πραγματικότητας και θεόπνευστους ποιητές σαν τον Όμηρο και τον Ορφέα ως ισάξιους με τον Πλάτωνα σοφούς, αρνήθηκε να εκλάβει κυριολεκτικά την πλατωνική απαγόρευση. Την εναρμόνιση της φαινομενικής αντίφασης ανάμεσα α) στην φανερή κριτική που άσκησε ο Πλάτων στην τραγική ποίηση και τους μύθους της, και, β) την συγγραφή εκ μέρους του λογοτεχνικών διαλόγων με δραματική μορφή και μυθιστορηματική υπόθεση, πολλοί εκ των οποίων περιλαμβάνουν εντός τους άλλους επινοημένους μύθους, ανέλαβε ο

Πρόκλος

στην πέμπτη και έκτη πραγματεία του Υπομνήματος που συνέθεσε για την πλατωνική Πολιτεία.