Ο Μένων ή ‘Περὶ ἀρετῆς, πειραστικὸς’ είναι ένας μεταβατικός διάλογος μεταξύ των πρώιμων έργων, των λεγόμενων σωκρατικών, και αυτών της μεσαίας συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα. Ο φιλόσοφος αρχικώς θίγειτο ζήτημα εάν η αρετή διδάσκεται ή όχι, όμως ως κύριος συγγραφικός σκοπός προβάλλει ο ορισμός της αρετής.

Ο διάλογος τοποθετείται στο 403 ή 402 π.Χ., εκτυλίσσεται στην Αθήνα και συγκεκριμένα σε χώρο στον οποίο συχνάζει ο Σωκράτης, προφανώς ένα γυμναστήριο. Ο νεαρός Μένων από τη Λάρισα, ένας αριστοκράτης με σοφιστική παιδεία, βρίσκεται στην Αθήνα με σκοπό να ζητήσει στρατιωτική βοήθεια εναντίον του τυράννου των Φερών Λυκόφρονα.Στην εναρκτήρια σκηνή του διαλόγου παρουσιάζεται να συζητά με τον Σωκράτη και να ρωτά για το διδακτόν ή όχι της αρετής. Ο διάλογος είναι ευθύς και τα δύο πρόσωπα συζητούν το ζήτημα έως το σημείο που παρουσιάζεται ο Άνυτος, ένας από τους κατηγόρους του Σωκράτη, και λαμβάνει και αυτός μέρος στη συζήτηση.

Στον Μένωνα εμφανίζεται ένας εκτεταμένος αριθμός θεμάτων της πλατωνικής φιλοσοφίας. Η διατύπωση και ο έλεγχος του ορισμού, η ψυχή με την ικανότητά της να ανακαλεί γνώση που κατείχε και ξέχασε, το εἶδος ως συστατικό στοιχείο των όντων, η υποθετική μέθοδος και ο διαλεκτικός συλλογισμόςείναι δείγματα της θεματικής ποικιλίας του διαλόγου. Η διαλεκτική αντιπαράθεση ξεκινά με την ερώτηση του Μένωνα, εάν η αρετή διδάσκεται ή αποκτιέται με κάποιαν άλλη μέθοδο. Το ερώτημα βέβαια έχει να κάνει με την ουσία της αρετής καθεαυτήν, γεγονός που ο Σωκράτης εκμεταλλεύεται και προχωρά στην εξαγωγή ορισμών της αρετής από τον νεαρό συνομιλητή του. Ο πρώτος ορισμός ελέγχεται ως ανεπαρκής, διότι πρόκειται για μιαν απλή απαρίθμηση ενάρετων ενεργειών και τίποτα περισσότερο. Απουσιάζει εκείνο το στοιχείο που είναι κοινό σε όλες τις σχετικές περιπτώσεις, αυτό που θα μπορούσε να εφαρμοσθεί σε καθεμιά από αυτές.Από την άλλη μεριά, ο δεύτερος ορισμός δεν καλύπτει όλες τις ενδεχόμενες περιπτώσεις εφαρμογής του, διότι το ‘να εξουσιάζει κανείς τους άλλους ανθρώπους’ δεν μπορεί να εφαρμοσθεί στην περίπτωση του παιδιού και του δούλου, που κατ’ ανάγκην δεν μπορούν να ηγεμονεύσουν κανένα. Ο Σωκράτης παρεμβαίνει και προτείνει δύο μοντέλα ορισμού, του σχήματος και του χρώματος, εννοιών από τον χώρο των θετικών επιστημών. Βασικό τους σημείο είναι ένα κοινό, ενοποιητικό, στοιχείο. Αυτό φαίνεται κάπως στον τρίτο ορισμό του νεαρού Μένωνα: ‘αρετή είναι το να επιθυμεί κανείς το ωραίο και να είναι ικανός να το αποκτήσει’. Κοινός παρονομαστής είναι η επιθυμία απόκτησης, όμως η δυνατότητα εφαρμογής της με δίκαιο ή άδικο ή σώφρονα τρόπο υποδεικνύει το ελλιπές πλάτος της έννοιας.

ΣΩ. Ας εργασθούμε τότε με τον ίδιο τρόπο και με τις αρετές. Ενδέχεται αυτές να είναι πολλές με ποικίλες ιδιότητες, όμως όλες τους χάρη σε ένα μόνο ουσιαστικό στοιχείο είναι αρετές. Σε αυτό προπαντός ας έχει στραμμένη την προσοχή του εκείνος που αναλαμβάνει να διαφωτίσει έναν που ρωτά "τι είναι αρετή". (Μένων 72c-d)

Στην απορία του Μένωνα σχετικά με την απόκτηση της γνώσης ο Πλάτων προτάσσει τη θεωρία της ανάμνησης της ψυχής. Η θεωρία λειτουργεί και αποδεικνύεται εμπειρικά από έναν αμαθή υπηρέτη που εντοπίζει την πλευρά από την οποία ένα τετράγωνο μπορεί να διπλασιασθεί. Ο Σωκράτης παραμένει στον χώρο των μαθηματικών και με τη χρήση της ὑποθέσεως δείχνει ότι η αρετή εφ’όσον είναι ωφέλιμον είναι και γνώση. Εδώ τονίζεται η διαφορά γνώσης (ἐπιστήμης) και γνώμης (δόξης). Η έλλειψη δασκάλων της αρετής δείχνει ότι αυτοί που θεωρούνται παραδοσιακοί πρεσβευτές της, οι σοφιστές και οι πολιτικοί, δεν διαθέτουν ἐπιστήμην αλλά απλή μόνο δόξαν της αρετής. Η τελευταία βέβαια δεν είναι αμελητέα, ειδικά όταν πρόκειται για την ορθή γνώμη. Είναι όμως αναγκαίο να καταστεί γνώση και αυτό θα γίνει με τη χρήση του διαλεκτικού συλλογισμού (αἰτίας λογισμός). Ο διάλογος κλείνει με την παρατήρηση ότι αληθή πορίσματα για το διδακτόν ή όχι της αρετής μπορούν να προκύψουν μόνον όταν ορισθεί η ουσία της, κάτι που δεν έγινε στον διάλογο αυτόν.

Ο Μένων ανήκει στους ‘μεσαίους’ διαλόγους του Πλάτωνα, όσους δηλαδή ο φιλόσοφος συνέγραψε μετά την πρώιμη παραγωγή του και πριν από τους λεγόμενους ώριμους, στους οποίους εκθέτει συστηματικότερα το φιλοσοφικό του σύστημα. Ο διάλογος έχει απορητική κατάληξη. Από την άποψη αυτή φαίνεται ότι μοιάζει με τους απορητικούς πρώιμους διαλόγους. Όμως οι διαφορές που επίσης παρουσιάζει τον διακρίνουν σημαντικά από αυτούς. Ο ρόλος του Σωκράτη και του ελέγχου που ασκεί είναι η σημαντικότερη. Στον Μένωνα ο σωκρατικός έλεγχος δεν κινείται στα στενά πλαίσια της απόρριψης της γνώσης, αλλά και η ομολογία της προσωπικής άγνοιας είναι διαφορετικού τύπου. Ενώ προηγουμένως η απορία του συνομιλητή παρέμενε αμετάβλητη, τώρα υποβοηθείται ή καλύτερα οδηγείται σε επίλυση. Με τη συμβολή της υποθετικής μεθόδου ο έλεγχος γίνεται εργαλείο δοκιμής και υπολογισμού όχι απόρριψης της γνώσης. Η χρήση εξάλλου της υπόθεσηςδείχνει μια διαφορετική αντιμετώπιση της απορίας. Ο Μένων δεν δίνει έναν επαρκή ορισμό της αρετής, όμως καλείται να συμμετάσχει στην από κοινού πλέον έρευνά της.

Στον Μένωνα ή περὶ ἀρετῆς ζητείται η απάντηση στο ερώτημα ‘τι είναι αρετή’, ένα οντικό ερώτημα που εντάσσεται στον γνωστό τύπο ερωτημάτων των πρώιμων διαλόγων ‘τι είναι Χ;’. Ο τρόπος όμως αντιμετώπισής του από τον Σωκράτη υποδεικνύει μια μετάβαση, ένα βήμα πρόσω στη μεταφυσική και γνωσιοθεωρητική στάση του Πλάτωνα. Ο Σωκράτης στον Μένωνα επεμβαίνει συχνότερα και προτείνει διορθώσεις αλλά και μοντέλα ορισμών, κάθε φορά που προσλαμβάνει έναν ελαττωματικό ορισμό της αρετής από τον νεαρό συνομιλητή του. Κύριος και άμεσος σκοπός της έρευνάς του είναι η εύρεση του ενός εἴδους, της ουσίας που βρίσκεται μέσα στα αντικείμενα κατ’ αρχήν αλλά και στην ηθική έννοια της αρετής. Η έννοια του εἴδους δίνει την ενότητα στον ερευνώμενη έννοια, στην αρετή. Η ενότητα πρόβαλε ως ζητούμενο, ως το σταθερό σημείο με βάση το οποίο ένα πράγμα υπάρχει και είναι. Το σωκρατικό βέβαια εἶδος είναι πολύ κοντά στην πλατωνική Ἰδέα, όμως στον Μένωνα δεν φαίνεται η δεύτερη έννοια να προβάλλεται πάνω στην πρώτη.

Πώς όμως κανείς αντιλαμβάνεται το εἶδος; Η προτεινόμενη απάντηση είναι η ‘ανάμνηση’, η οποία βέβαια καταχωρίζεται ως φιλοσοφική πρόταση του Πλάτωνα. Η ανάμνηση είναι μια έτοιμη θεωρία για τη γνώση; Η πρόταση ότι η αρετή είναι ένα είδος γνώσης υποδεικνύει κάτι τέτοιο. Βέβαια η πρόταση αυτή απορρίπτεται όταν αποδεικνύεται ότι η αρετή μέσα στην κοινωνία δεν είναι δυνατόν να διδαχθεί, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η ουσία της θα μείνει απροσδιόριστη. Μπορεί στον Μένωνα να μην προτείνεται κάτι σχετικό, αλλά ο φιλόσοφος της Πολιτείας κάνει ήδη την εμφάνισή του στο πρόσωπο του Σωκράτη. Η ουσία της αρετής είναι προσιτή σε αυτόν, αλλά δεν παύει να είναι και για κάθε ενασχολούμενο με τη διαλεκτική έρευνα. Η γνώμη ανακινείται με την ανάμνηση και μπορεί να καταστεί γνώση με την υποθετική μέθοδο. Τον αγώνα αυτόν όμως δεν φαίνεται να τον αναλαμβάνει η καθεστηκυία τάξη της Αθήνας. Η ορθή γνώμη πάντως προβάλλει, τηρουμένων των αναλογιών, ως παράλληλη, όχι όμως ισότιμη, της γνώσης. Η γνώση εξάλλου φάνηκε ότι είναι ἀναμνηστὸν αλλά η ορθή γνώμη προέρχεται από τη φύση. Το σημείο δεν διευκρινίζεται περαιτέρω. Ο Μένων κλείνει με την παρατήρηση που δείχνει τη σωκρατική μεθοδολογία των πρώιμων διαλόγων: δεν μπορούμε να ξέρουμε τον τρόπο απόκτησης της αρετής, εάν προηγουμένως δεν μάθουμε τι είναι η αρετή καθεαυτή.