Βυζαντινός φιλόσοφος (περ. 1360-1454), ίσως ο σημαντικότερος της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Σύμβουλος ηγεμόνων και πολιτικός στοχαστής, επιχείρησε αναβίωση του πλατωνισμού, επηρεασμένος κυρίως από τη νεοπλατωνική ερμηνεία του. Πρωτεργάτης στη διαμάχη πλατωνικών-αριστοτελικών, υποστήριξε την ανωτερότητα του Πλάτωνα και επέδρασε στην ιταλική Αναγέννηση.

Ο Γεώργιος Γεμιστός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ 1355-1360 σε οικογένεια εύπορη και πρέπει να έλαβε καλή θεολογική και φιλοσοφική μόρφωση. Δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη (τέλη 14ου αι.-1409), σε ξακουστούς μαθητές όπως ο Μάρκος Ευγενικός, και ήρθε σε επαφή με τη λατινική κουλτούρα και πιθανώς με τον ιουδαϊσμό και το Ισλάμ.

Σε μία ιστορική στιγμή πολύ κρίσιμη για τη θνήσκουσα Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στάλθηκε μάλλον από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ και εγκαταστάθηκε στον Μυστρά το 1409, για να στηρίξει τον εκεί δεσπότη Μωρέως Θεόδωρο Β΄. Στον Μυστρά ο Πλήθων ανέλαβε πολιτικό και εκπαιδευτικό ρόλο, ενώ στον κύκλο των μαθητών του ξεχώρισε ο *Βησσαρίων . Έγραψε συμβουλευτικά έργα προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ και τον Δεσπότη του Μορέως Θεόδωρο, προτείνοντας στους ηγεμόνες αλλαγές στη διοίκηση, τον στρατό και την οικονομία, και προτρέποντάς τους να προχωρήσουν σε κοινωνική και πολιτική μεταρρύθμιση.

Συμμετείχε στην αυτοκρατορική αποστολή στη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας για την Ένωση των Εκκλησιών αλλά κράτησε ανθενωτική στάση. Κατά τη διαμονή του στη Φλωρεντία έγραψε τη σύντομη, αλλά περίφημη, πραγματεία του Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται (Περί ποίων πραγμάτων ο Αριστοτέλης αποκλίνει από τον Πλάτωνα, 1439), με την οποία υποστήριξε την ανωτερότητα του Πλάτωνα και η οποία πυροδότησε τη διαμάχη που διεξήχθη στο ύστερο Βυζάντιο και στην Ιταλία ανάμεσα στους Αριστοτελικούς και τους Πλατωνικούς. Κύριος αντίπαλός του αναδείχθηκε ο Γεώργιος Σχολάριος (και μετέπειτα Πατριάρχης Γεννάδιος Β΄), που συνέγραψε εκτενή αναιρετική πραγματεία Κατὰ τῶν Πλήθωνος ἀποριῶν ἐπ’ Ἀριστοτέλει, στην οποία απάντησε αναλυτικά το 1448/1449 με το Πρὸς τὰς Σχολαρίου ὑπὲρ τοῦ Ἀριστοτέλους ἀντιλήψεις (*Αριστοτελισμός και Πλατωνισμός στο ύστερο Βυζάντιο).

Επί πολλά χρόνια συνέγραφε το μεγάλο έργο του Νόμων συγγραφή, στο οποίο επιχειρεί τη θεμελίωση μιας καινούργιας πολιτείας σε μεταφυσική και ηθική βάση που συγκροτείται με υλικά πλατωνικά και νεοπλατωνικά. Σώζεται μόνο ένα μέρος του έργου, που μας δίνει εικόνα ευκρινή, επειδή τα λιγοστά αντίτυπά του κάηκαν μετά από προτροπή του μεγάλου αντιπάλου του Γενναδίου, ως ειδωλολατρικά. Αυτή η κατηγορία τον συνόδευε και τον ανέδειξε ως αντίπαλο του χριστιανισμού, συμβάλλοντας έτσι στην επί Τουρκοκρατίας ουσιαστική λήθη του.

Πέθανε μάλλον το 1454, αν και η παραδοσιακή ημερομηνία (1452) θέλει να μην ζει την Άλωση, και έμεινε γνωστός με το παρώνυμό του, Πλήθων –που επέλεξε ο ίδιος, ίσως και για να παραπέμπει στον αγαπημένο του φιλόσοφο Πλάτωνα. Ο θαυμαστής του Sigismondo Malatesta μετέφερε το 1464 τα οστά του και τα έθαψε σε ειδικό μνημείο στο Ρίμινι, με επιγραφή που μιλά για τον «ηγεμόνα τον φιλοσόφων του καιρού του».

Το θεολογικό και φιλοσοφικό έργο του Πλήθωνα, αλλά και το επιστημονικό και ιστορικό, είναι σημαντικό. Η επίδρασή του στους Έλληνες λογίους, που κατέφυγαν στην Ιταλία, και στους Ιταλούς ανθρωπιστές δεν είναι αμελητέα. Ο κύκλος του *

Μαρσίλιο Φιτσίνο χάρη στον Πλήθωνα γνώρισε τα * Χαλδαϊκά Λόγια, αν και ο (αμφιλεγόμενος) παγανισμός του ήταν πολύ προχωρημένος για τους εν τέλει χριστιανικούς ανθρωπιστές της Αναγέννησης.

Ο Πλήθων γνώριζε καλά το πλατωνικό έργο και είχε επηρεαστεί στην ερμηνεία του από το έργο μεταγενέστερων πλατωνικών, όπως ο *Πλούταρχος, ο *Νουμήνιος, ο *Πλωτίνος και πιθανώς ο *Πρόκλος. Εντάσσει τον Πλάτωνα στη μεγάλη αλυσίδα των αρχαίων σοφών, που περιλαμβάνει ακόμη και τον Ζωροάστρη, τους Πυθαγορείους και τους Πέρσες Μάγους με τα *Χαλδαϊκά λόγια (βλ. κειμενική πηγή 2). Ο Πλάτων θεωρείται μια κορυφαία στιγμή, στην οποία καταγράφεται φιλοσοφικά, η αποκαλυμμένη αρχέγονη και αρχαία αλήθεια.

Η πραγματεία Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται, γραμμένη στη Φλωρεντία, εν μέσω της διαμάχης των Ιταλών διανοουμένων στην οποία φιλοδοξούσε να παρέμβει, δεν πέτυχε άμεσα τον σκοπό της, εφόσον το εκεί κοινό δεν μπορούσε να παρακολουθήσει τις αναλύσεις της, που προϋπέθεταν γνώση της ελληνικής γλώσσας και του πλατωνικού έργου. Ωστόσο, η εντυπωσιακή παρουσία του Πλήθωνα και η προσφορά του περίφημου κώδικα Laurentianus 85,9 με τα άπαντα του Πλάτωνα και την εμπλοκή του Κοσμά των Μεδίκων και του * Μαρσίλιο Φιτσίνο , ώθησε στη μετέπειτα μετάφραση του πλατωνικού έργου.

Ο Πλήθων στην πραγματεία του επέλεξε να αντιπαρατεθεί προς την κυρίαρχη αντίληψη περί ανωτερότητας του Αριστοτέλη (βλ. κειμενική πηγή 1), μια αντίληψη που στο Βυζάντιο υποστήριζε ο αντίπαλός του Γεώργιος Σχολάριος (επηρεασμένος ίσως και από το εγχείρημα του *Θωμά Ακινάτη). Επιπλέον, δείχνοντας ότι η δυτική σχολαστική και η αριστοτελική σκέψη οδηγεί σε ασεβείς σκέψεις περί του θείου (το οποίο εντάσσουν στην κατηγορία αιτίου-αιτιατού), προτείνει την πλατωνική σκέψη ως συνεκτικότερη και περισσότερο «θεία» φιλοσοφία, άρα καταλληλότερη για τον χριστιανισμό –επειδή τονίζει τον υπερβατικό χαρακτήρα του δημιουργού Θεού. Έτσι, ο Πλήθων αναλαμβάνει να εκθέσει συνοπτικά τα σημεία διαφοράς των δύο φιλοσόφων με σκοπό να δείξει το πόσο υστερεί ο Αριστοτέλης και προχωρά στην αναίρεση των εννέα επιχειρημάτων του *Αριστοτέλη (Μετά τα φυσικά Α, 9) κατά της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών.

Η πλατωνική επίδραση είναι φανερή στο μεγάλο έργο του Πλήθωνα Νόμων συγγραφή, το οποίο έχει φιλοσοφική απόβλεψη παρόμοια με την Πολιτεία του Πλάτωνα και συγκεκριμένο πολιτικό στόχο, την ανασύσταση της «ἀρίστης πολιτείας» του ελληνικού γένους. Στα εκατό κεφάλαιά του αναπτύσσεται η θεολογία («κατὰ Ζωροάστρην τε καὶ Πλάτωναν»), η ηθική (κατά τους προηγούμενους και τους στωικούς), η φυσική (κατά Αριστοτέλη), η λογική και στοιχεία δημόσιας λατρείας. Η πολιτεία που προτείνεται είναι σαφώς και ομολογουμένως εμπνευσμένη από την πλατωνική Πολιτεία: η δομή της κοινωνίας είναι τριμερής (αυτοκρατορική αυλή–έμποροι–εργάτες, γεωργοί κ.ά.) και το πολίτευμα που προκρίνεται είναι ένα είδος πεφωτισμένης μοναρχίας, στην οποία ο ηγεμών έχει αγαθούς συμβούλους και αγαθούς νόμους.

Ο Πλήθων ακολουθεί την πλατωνική διάκριση του αισθητού και του νοητού σε ένα αυστηρά ιεραρχημένου σύμπαν, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται ο Ζεύς: το Εν που βρίσκεται πέραν της ουσίας, η ιδέα του Αγαθού, αιώνια και έσχατη αιτία των πάντων. Ο Θεός αυτός γεννά κατ’ εικόνα μια δεύτερη νοητή θεότητα, που δημιουργεί τον κόσμο των ιδεών, των αιτιών των αισθητών πραγμάτων. Στο οντολογικό και κοσμολογικό σχήμα του Πλήθωνα (επηρεασμένο από τις νεοπλατωνικές ιεραρχίες) οι Ιδέες ταυτίζονται με θεότητες, και κάθε μία αποτελεί αιτία μιας άλλης, κατώτερης, έως ότου φτάσουμε στη δημιουργία των κατώτατων θεοτήτων και των θνητών. Αυτό το σύμπαν λειτουργεί αυστηρά αιτιοκρατικά μέσω μιας αλυσίδας αιτιών και αποτελεσμάτων που τελικά ανάγονται στην υπέρτατη αναλλοίωτη αρχή, τον Δία. Παρά την αιτιοκρατία (η οποία όμως είναι αναγκαία για να μην οδηγηθούμε στην αθεΐα), ο άνθρωπος ως μεθόριος είναι ελεύθερος ως προς το έλλογο μέρος του επειδή έχει (αθάνατη) ψυχή. Ο Πλήθων υπερασπίζεται την πλατωνική θέση περί αθανασίας της ψυχής αναιρώντας την αριστοτελική κριτική. Κριτήριο όλων, θεϊκό και κράτιστο, μέσω του οποίου φτάνουμε στην αλήθεια και την ευδαιμονία είναι ο λόγος, ο οποίος μέσω των κοινών εννοιών που ο θείος νους σπέρνει στις ανθρώπινες ψυχές κατανοεί τους λόγους των όντων. Έτσι ο τελικός σκοπός, δηλαδή η εδραίωση της ευδαιμονίας, προϋποθέτει τη γνώση της φύσης του σύμπαντος και του ανθρώπου και την καλλιέργεια τόσο των πολιτικών αρετών (και πρώτα των τεσσάρων κεντρικών: σωφροσύνη, ἀνδρεία, δικαιοσύνη, φρόνησις• βλ. Περὶ ἀρετῶν) όσο και των διανοητικών (της θεωρίας των όντων• βλ. Ἐπινομίς). Ο ίδιος ο άνθρωπος έχει την ικανότητα, ως σύνθεση αθάνατου και θνητού, να ομοιωθεί στον Θεό (παραπομπή στον πλατωνικό* Θεαίτητο  176b αλλά και στη χριστιανική αφήγηση της Γενέσεως).

Το ερώτημα για τους λόγους που ο Πλήθων υποστήριξε δημοσίως την Ορθόδοξη Εκκλησία και θεολογία παραμένει ανοιχτό και δυσχεραίνει την κατανόηση του παγανισμού του. Ωστόσο, η αντιχριστιανική πολεμική του είναι σαφής (τουλάχιστον στους Νόμους), ειδικά όταν ως βάση της ιδεατής πολιτείας του θέτει μια ορθολογική θρησκεία, που συνδυάζει τον ιδιόρρυθμο (νεο)πλατωνισμό του με την αρχαία ελληνική μυθολογία και θρησκεία, εμφανίζοντας με μεταφυσικές έννοιες το πολυθεϊστικό πάνθεο και την ενοθεϊστική τελικά ιεραρχία. Εξάλλου, η φιλοσοφική αποκατάσταση του Πλάτωνα και του Πλατωνισμού που επιχείρησε αυτός ο «νέος Πλάτων» δεν μπορεί παρά να ήταν ιδιαίτερα ύποπτη στο Βυζάντιο (μετά και τις προηγούμενες απόπειρες του *Μιχαήλ Ψελλού και του * Ιωάννη Ιταλού), ακριβώς επειδή ο μεταφυσικός προσανατολισμός τους μπορούσε να οδηγήσει σε υπονόμευση ή άρνηση των χριστιανικών δογμάτων.